(“Татар, Түрэгийн уг гарал, түүх” судрын 1838 онд Лондон хотод хэвлэгдсэн англи хэл дэх орчуулгаас)

...Хайду хаан Байшинхор догшин, Чирхай лянхуа, Чаужин ортагай гурав хөвүүдтэй бvлгээ. Чирхай лянхуа олон хүүхдүүдтэй. Түүнээс Сурохад хэмээн том хөвгүүн эцгийнхээ орыг залгамжлан, Сурохад овогтон болжээ. Удаах хүү Тайчууд (Рашид аддин--Начин), түүнээс тайчууд овогтон болов. Сурохадын хөвгүүн Хумиха залуу байхдаа Татарт баригдаж, Хятадын Алтан улсад хүргүүлжээ. Алтан хан урьдын гэр бүлд санасан өшийг санаж Хумихаг модон илжигт хадав.

Хайду хаан тэнгэрт халин, Монголын хаанаар Байшинхор залгамжлав. Байшинхорыг Тумбинай сэцэн хаан залгамжлав. Тэрээр Түрэгийн нутгийг (Туркестан) эзлэв.

Тумбинай сэцэн хаан хоёр хатантай бүлгээ. Их хатан нь түүнд долоон хүүхэд төрүүлж өгчээ. Удаах бага хатан нь хоёр ихэр хөвгүүнтэй бүлгээ. Хааны ихрүүд Хабул, Хачули нэртэй билээ. (78 хуудас) Хабул, Хачули нэрт отгон хоёр нь хүч, эр зоригоороо бүх ах нараасаа илүүтэй байв. Хабул нь Чингис хааны тав дахь өвөг, Эмир Төмөрийн найм дахь өвөг эцэг болой.

Ихрүүд эрийн цээнд хүрэхэд нэгэн шөнө ийм явдал болсон аж. Хачули нэгэн зүүд зүүдэлжээ. Хабулын зүүн талаас гурван од тодорч байхыг харав. Тэр одод дээш оргилд хүрнээ доош буусаар үзэгдэхээ больжээ. Хабулын хүзүүнээс их том, хурц гэрэлтэй дөрөв дэх од гарч, дээш хөөрснөө төд удалгүй түүнээс тэнгэрийн хаяан дээр гэрэл цацруулсан олон жижиг од болон бутарч, эргэн том од болохдоо, гэрлийн гэгээ жавхлан нь бүдгэрэлгүй гэрэлтсээр байв.

Хачули зүүднээс сэрэхэд шөнө дүл болсон байв. Тэр дахин унтаж зүүдэлжээ. Зүүдэнд, түүний хүзүүнээс долоон од цувран гарч хөөрч, найм дахь од нь илүү том, гялалзсаар гарч хөөрөөд олон хэсэг болон хуваагдан бутарч, дэлхийн өөр хэсэг бүрт гэрлээ цацруулав. Их гэрэл доош буун, тогтож үлдсэн хэсэг нь тэнгэрийг гэрэлтүүлсээр байжээ.

Хачули дахин сэрэхэд өглөө болсон байв. Тэр босон, хаан эцэг дээр очиж зүүдэнд болсноо хэлэв. Тумбинай Сэцэн эцэг хөвгүүний хүүрнэхийг сонсон их баярлан, дагуулан Хабул хөвгүүн рүүгээ яаран мордлоо. Хабул хөвгүүндээ очин тэнд буй олон бүгдэд нь сонсгох гэж Халучи хөвгүүнээ дахин зүүдээ өгүүлрэхийг хүсэв.

Зурхайч, мэргэд Тумбинай Сэцэний зарлигаар эхний зүүдийг тайлж, (viz) тайлбарлаж хэлсэн нь: Хабул хааны үр садаас гурван хаан ээлжээр захирна. Дөрөв дэх нь дэлхийн ихэнх хэсгийг байлдан дагуулан захирна. Тэр дэлхийн өөр өөр хэсэг бүрийг эзэлсэн олон үр хүүхдүүдтэй байх болно. Түүний удам урт удаан жил их эрэмбэ, эрх мэдлийг өвлөн захирах болно гэв.

Хоёр дахь зүүдийг тайлж, тайлбарлав, Хачулигийн долоон үеийн үр ач нар нь улсыг эзлэн захирах мэдэлгүй ноёдын зэрэгт байх болно. Том одоор зөгнөсөн найм дахь нь дэлхийн их хэсгийг эзэлсэн байлдан дагуулагч болно. Тэр олон улс гүрэнг захирсан олон үр хүүхдүүдтэй болно гэв.

Тумбинай Сэцэн хаан хөвгүүний зүүдийн тайллыг сонсон, өөрийн залгамжлагчаар хоёр хөвгүүнээ батлахаар тогтов. Хаан эцэг биечлэн, ёслол тангараг тавин, Хабулд хаан цолоо өргөн өгөн, Хачулид бүх цэргийн үйл явдлыг захирах, их цэргийн жанжин цол олгосон бүлгээ. Энэ цаазыг түүний бүх хүүхэд, үр ач нарт ургийн ураг хүртэл дагаж явахыг зарлиглав. Уйгур бичгээр бичсэн Ал-Тумгайэ (Al Tumghaie- Тамга???) цааз гэрэгэг бүх хунтайжууд батлан соёрхов.

Тумбинай Сэцэн хаан тэнгэрт хальж, хөвгүүн Хабул хан, Хачули жанжин эцгийн үгийг үл умартан, эв журмыг сахин хэлэлцэн захирахаар болбой. Хабул хаан Их Чингис хааны тав дахь өвөг эцэг болой. Хабул хааны дүү Хачулиг Ноён гэх болов. Түрэгүүд Хабул хааныг “өөрийн аймгаа хамгаалан тэтгэгч Алчун хаан” гэж өргөмжлөн, бүх түрэгүүд Монголын иргэн болов....

СУДРЫН ТУХАЙ ТАЙЛБАР:

“ТАТАР, ТҮРЭГИЙН УГ ГАРАЛ” Судрыг 1661-1665 онд Дундад Ази дах Хивиний хаант улсын хан, Чингис хааны шууд удам, Алтан ургийн язгууртан эцэг, хүү бичсэн.
1726 онд Голландын Лейден хотод анх Франц хэл дээр хэвлэгдсэн.
1768-1774 онд Орос хэл дээр, 1780 онд Герман, Англи хэл дээр орчуулагдан хэвлэгдсэн.
1825 онд Татарын Казан хотод хэвлэгдсэн.
1838 онд Лондон хотод Англи хэл дээр орчуулагдан хэвлэгдсэн.
1871-1874 онд Сант-Петербургт Франц хэл дээр хэвлэгдсэн.

Судлаач С.Алдар

Эх сурвалж: МОНГОЛЧУУДЫН ТҮҮХ - History of the Mongols