Халхын голын дайны түүхэнд хамгийн ээдрээтэй бөгөөд үр дагавартай асуудлын нэг бол Мана уулын төлөө байлдааны ажиллагаа юм. Мөн энэхүү үйл явдалтай холбоотойгоор түүхэнд 22-р хорооны хэрэг явдал гэдэг үйл явдал болсон. Мана уулын тулаан нь Халхын голын дайны төгсгөлд болж өнгөрөхдөө Япон, Манж-Гогийн стратегийн амин судас болсон Манжуур-Хайлаарын төмөр замын зангилаанд 15-хан км зайтай Халх гол, Нөмрөгийн голын бэлчир дэх Мана уулын орчим, Нөмрөгийн голын зүүн эргийг япончууд хэдийгээр дайнд ялагдсан ч ялагчийн газар нутгаас овжин аргаар тасдаж авсан үр дүнд хүргэсэн юм. Харамсалтай нь Япон ялагдсаны дараа энэ газар нутаг БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрт тооцогдох болсон билээ.

Мана уулын тулаанаас өмнө юу болов?

Халхын голын дайн 1939 оны тавдугаар сарын 11-нд эхлээд есдүгээр сарын 16-нд дууссан гэж тооцогддог. Харин Мана уулын тулаан есдүгээр сарын 12-нд болсон гэж үзвэл Халхын голын дайн албан ёсоор дуусахаас (үнэн хэрэгтээ Зөвлөлт Монголын дайчид наймдугаар сарын турш өрнөсөн ширүүн тулаанаар Квантуны армийг бутцохисон, наймдугаар сарын 31-н гэхэд БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр Японы түрэмгийлэгчдээс бүрэн чөлөөлөгдчихсөн байсан) ердөө дөрөв хоногийн өмнө болсон хэрэг явдал байгаа юм.

Өмнөх наймдугаар сарын тулааныг товч тодорхойльё. Энэ үеийг Халхын голын дайны шийдвэрлэх гуравдугаар үе гэдэг. Баянцагааны тулалдаанд хүчтэй цохилт амссан япончууд тагнуулын чанартай агаарын довтолгоо явуулж байгаад наймдугаар сард хүчээ шилжүүлэн бүлэглэж сүүлчийн хүчтэй давшилтаа хийсэн. Генерал Огису Риплогийн удирдсан японы 6-р арми, мөн 7, 23-р явган цэргийн дивиз, 14-р бригад, манжуурын явган цэргийн бригад, 3 морьт цэргийн бригад 182 танктайгаар хүчээ нэгтгэн БНМАУ руу дайрсан юм. Энэ удаа Японы цэргийн тоо 75 мянгад хүрсэн байна. Агаарт л гэхэд 350 онгоц дайчилжээ. Гурван өдрийн ширүүн тулааны дараа Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд Квантуны армийн давшилтыг зогсоож чадав. Улмаар Зөвлөлтийн цэргийн удирдлагууд Халх голд 82, 57-р буудлагын дивиз, танкийн 6-р хороо, агаарын десантын 212-р бригадыг нэмж татаж амжив. Мөн байлдааны онгоцны тоог 515-д хүргэж, маршал Х.Чойбалсангийн удирдсан 6000 гаруй хүнтэй 4 морьт цэргийн дивизээр хүч нэмэгдүүлэв. Ингэснээр Монгол Зөвлөлтийн цэргийн тоо Японы түрэмгийлэгчдээс анх удаа илүү гарсан байна. Наймдугаар сарын 20-нд Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд агаарын хүчтэй цохилт өгсний дараа давшилтаа эхлүүлэв. Наймдугаар сарын 23-нд Японы 6-р армийг бүсэлж, наймдугаар сарын 28 гэхэд дайсныг бүрэн бут цохив. Наймдугаар сарын 31-нд БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр Японы түрэмгийлэгчдээс бүрэн чөлөөлөгджээ. Ерөнхийдөө дайны хувь заяа тодорхой болсон ч Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд хүний нутагт дайран орсонгүй, БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрийг бүрэн чөлөөлөөд  давшилтаа зогсоон харзнах байдалтай болсон байна.

Гэтэл есдүгээр сар гараад идэвхгүй байсан япончууд гэнэт Мана уулын чиглэлээр багагүй хүчээр довтолсон нь дайныг дахин өдөөх гэсэн хэрэг бус ердөө л газар нутаг тасдаж авах гэсэн заль байжээ.

Мана уулын тулалдаан

Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн бүлгийн командлагч, корпус командлан захирагч Г.К.Жуковын 1939 оны есдүгээр сарын 7-ны 13.00 цагт гаргасан маш нууц 00136 тоот байлдааны тушаалаар VIII дивизийн 22-р морьт хороо (захирагч Р.Бадарч, комиссар Е.Цэдэн-Иш), хүч нэмэгдүүлсэн их бууны батарейг (захирагч Д.Дамдинжав) Мана уулын районд дайсны бүлгийн эсрэг ажиллаж байгаа хошууч Коневын командалсан отрядтай есдүгээр сарын 9-ний шөнө байрлал солихыг үүрэг болгосон ч морьт хорооны удирдлага хугацаа алдаж, мөн сарын 10-ны үдийн үед дайсны нүдний өмнө заасан байрыг эзлэн хориглолтод шилжжээ.

Тодруулбал, морьт 22-р хорооныхон 9-ний шөнөөр тогтсон байрлалд очиж, хориглолтод шилжих байсан ч хугацаа алдаж маргаашийн өдөр дундын алдад л заасан байрлалдаа очжээ. Маргааш нь үүрээр Японы 400 орчим хүнтэй Фуканогийн отряд, 22-р хорооны хориглолтын байрлал руу давшин, хороог ухрааж Нөмрөгийн голын баруун эрэгт шахан гаргажээ. Энэ удаагийн байлдааны үр дүнд хорооны 22 хүн алагдаж, найман хүн шархдан, дөрвөн их буунаас бүрдсэн батарейгаа дайсанд алджээ. Дайсны тал нэг хүн шархадсанаас өөр хохирол үзсэнгүй.

Голын зүүн эргийг дайснаас буцаан авч хариу цохилт хийхээр бэлтгэж байтал есдүгээр сарын 15-нд эзэлсэн байр байран дээрээ яг таг зогсон дайны ажиллагааг зогсоох Японы саналыг зөвшөөрсөн тухай шийдвэр Москвагаас ирлээ. Москвад Зөвлөлт-Японы хэлэлцээ эхэлсэн нь энэ аж.

Тулалдааны дараах хэрэг явдал

Тулалдааны дараа Монголын ардын хувьсгалт цэрэг (МАХЦ)-ийн Ерөнхий зөвлөх Поздняков бүлгийн командлагч Жуковт 22-р хорооны дарга, комиссар, батарейн дарга нарыг эх орноосоо урвасан хэмээн үзэж байгаа тул Цэргийн шүүхэд шилжүүл гэж цохолт хийснийг МАХЦ-ийн штабын дарга Цэрэн нь Бүх цэргийн жанжин маршал Х.Чойбалсанд илгээсэн илтгэлдээ "...эх орноосоо урвасан хорооны удирдлагыг Цэргийн хээрийн шүүхэд шилжүүлэх" саналаа илэрхийлжээ. Маршал Х.Чойбалсан дэвшүүлсэн саналыг зөвшөөрчээ. Хээрийн шүүхээс 22-р хорооны удирдлага Р.Бадарч, Е.Цэдэн-Иш, батарейн дарга Д.Дамдинжав нарт хуулийн дээд хэмжээний ял оноосон байна. Е.Цэдэн-Иш, Д.Дамдинжав нар Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн газарт амь өршөөх өргөдөл гаргасныг харгалзан үзэж тус бүрт 10 жил хорих ял болгон өөрчилсөн ба Р.Бадарч өргөдөл бичиж, өршөөл хүсээгүй учир Цэргийн хээрийн шүүхийн тогтоолын дагуу ялыг гүйцэтгэжээ.

Японы талын илтгэл

Мана уулын тулалдааныг Японы түүхч Икухико Хата ийн бичжээ.

"...Наймдугаар сарын дундуур Хандгайт хүртэл төмөр зам тавихаар төлөвлөж байсан Квантуны арми, байр зүйн зураг авалтыг хамгаалах зорилгоор харуулын тусгай гуравдугаар отрядаас Фуканогийн батальоныг үүрэг өгч томилсон байна. Наймдугаар сарын 26-нд батальон Санцзюе /Мана/ уулын зүг хөдөлж хүрэлцэн ирэхдээ Зөвлөлт-Монголын ангиуд уг уулыг хэдийн эзэлснийг илрүүлээд атакласан байна. Бага зэрэг харилцан буудалцсаны дараа дайсныг Халхын голын баруун эрэгт хөөн гаргажээ. Батальон ууланд үлдэж лагериа дэлгэн байрлуулах ажилд орсон боловч есдүгээр сарын 3-нд Зөвлөлт-Монголын хэдэн зуун цэрэг Халхын голыг гатлан танкаар дэмжүүлэн атакад орсон байна. Үүний дараа хориглолт хэдэн өдөр үргэлжилж, ялангуяа 9-ний өдөр нөгөө талын эргээс ширүүн гал нээж хэдэн мянган буудлага үйлдсэн боловч Фуканогийн батальон тогтвортой барьсаар байлаа. Тэр үед 33-р эскадрилийн 95 хэлбэрийн сөнөөгч онгоцууд дайсантай агаарт байлдаж, тулалдаан өсөн өргөжих хандлагатай болж байв. Үүний хамт шинэ хүч ирсээр байлаa. 1-р дивизийн Тадын холимог бригад, 1-р явган хороон дээр суурилсан Готогийн тусгай отряд 9-р сарын 5-нд Халуун Аршаанд бууж улмаар Xандгайтад ирсний дараа 9-р сарын 8-нд Фуканогийн батальоны зүүн жигүүрт байр эзэлсэн байна. Түүнээс гадна харуулын 15-р тусгай батальон хоёр өдрийн өмнө ирж 4 дүгээр салаа нь 1035 тоот өндөрлөгт байрлажээ. Энэ бүх анги, салбаруудыг удирдахын тулд харуулын 3-р тусгай отрядын командлагч генарал Миядзава тэргүүн байранд очжээ. Энэ нутагт цаг агаар маш их тогтворгүй, удахгүй өвөл болохыг сануулсан өдрүүд болж байв. Наймны өдөр агаарын хэм +28—7 хэм хүртэл хэлбэлзэж байсан бол 12-нд 10—4 хэм хүртэл буурч, бороо шөнөдөө цас болон хувирч байлаа. Сөрөх атак хийхийг бодож байсан хурандаа генерал Миядзава 10-ны өдөр заасан байрыг эзлэхийг бүх анги, салбаруудад тушаасан. Фуканогийн батальон Санцзюе ууланд хамгийн баруун гарт, цааш баруунаас зүүн тийш Куросакийн салаа, Готогийн тусгай отрядын 1, 2-р батальонууд байрласан байна. Монголчууд Мана гэж нэрлэдэг ууланд байсан дайсны хүч барагцаалбал 2 явган салаа, 4 их буу байв. 11-ний өглөөнөөс улам хүйтэрч, байлдааны талбарт цас бударч байлаа. Фуканогийн батальон байрлалаасаа гарч гарч өглөөний 7 цагт дайралтад оржээ. Дэмжигч их буунууд / 9 их буу/ Мана уулан дээр галаа хуралдуулж, цэргүүд дайсны байрлалд дайран орсон. Газар сайгүй барьцалдан ноцолдож, цэргүүд холилдон хутгалдаж, цас бужигнасан агаарт хараал зүхэл, хашгиралдаан тархаж байв. Батальоны мэдээлэлд «цэргүүд... Халх /Мана/ ууланд дайсныг шийдвэртэй бут цохив. 11 цаг 25 минут гэжээ. Зөвлөлт-Монголын цэрэг хээрийн их буу 4, хүнд пулемёт 8, буудлагын хөнгөн зэвсэг 80 гаруй, хэдэн арван морио орхиж Халхын голын цаана ухран, мөрдөн хөөхөөс сэрэмжлэхийн тулд гүүрийг эвдэлжээ.

Энэ нь тушаалгүйгээр ухарсан тухай хэргийг сөхөж тавьсан Монголын армийн тэмдэглэлтэй бүхэлдээ тохирч байна. Фуканогийн батальоны хохирол 400-гаас нийтдээ алагдсан 3, шархадсан 7 байжээ. Зүүн талаас давшсан Куросакын салаа 6 хүнээ алуулжээ. Дайсныг түргэн ухрахад хүргэсэн энэ хоёр салбарын амжилттай тулалдааны дүнд Готогийн тусгай отряд (их бууны суманд нэг хун алагдсан) байлдаанд ороогүй бололтой. Үүний дараа Зөвлөлт- Монголын хүч анхны байрандаа буцан хэд хоногийн дараа гал зогсоох хэлэлцээрт гарын үсэг зурагджээ..

Монголын морин цэргийн байлдааны санаа сэтгэл доогуур, тэд шууд зугтахад хүрсэнд гол шалтгаан байгаа болов уу. Тэрчлэн хязгаартай үзэгдэх нөхцөлд, нөгөө эргээс буудаж байсан их бууны галд ороогүй нь сайн юм. Хэлэлцээр тогтоохын даваан дээр болсон хоёр давшилт нь дүндээ Японы талд ашигтайгаар эргэжээ. Есдүгээр сарын 15-нд Москвад гарын үсэг зурсан Зөвлөлт-Японы хэлэлцээрт хоёр талын цэрэг 15-ны өдрийн 13 цагт эзэлж байгаа байран дээрээ үлдэх ёстойг заасан байна. Хилийг газар орон дээр эцэслэн тогтоох ажлыг Япон, Манжуур, ЗСБНХУ, Монголын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн комисс гүйцэтгэсэн юм. Хандгайт, Халуун Аршааны районд хилийн шугамыг Япон-Манжуурын талын шаардлагаар, ЗХУ, Монголын шаардаж байснаас өөрөөр Халхын голд ойрхон (Санцзюе уульн районд Халхын голын дагуу) тогтоожээ. Энэ бол Монгол одоо хүртэл алдагдсан гэж нотолж байгаа тэр 500 кв.км газар юм. Дүн нь тийм их биш боловч хилийн шугам үндсэндээ эвлэрэл тогтоох үед цэрэг байсан байрлалаар тогтоогдсон нь баримт мөн. Байлдаан дуусангуут чулуучны дадлагатай, хорооны захирагч генерал Миядзаки хилийн энгийн багана босгосон байна.

Халх гол: Түүхэн үнэний эрэлд. УБ.,1993 он. 106-109-р хуудас.

22-р хорооныхон давуу хүчтэй дайсантай амь хайргүй тулалдсан

Хилийн цэргийн генерал, түүхч, доктор Б.Цэдэн-Ишийн бичсэнээр Мана уулын тулалдааны үр дүнд Нөмрөгийн голын чанадад 62700 га нутаг, түүний дотор Мана уул хилийн гадна үлдсэн ба өнөөдөр энэ нутаг Хятадын нутаг болсон байна. Ж.Гомбожав даргатай Улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийг Цагаатгах улсын комиссоос 1993 онд нэр бүхий хүмүүсийг эх орноосоо урваагүй “харин хүч давуу дайсны эсрэг эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө амь хайрлалгүй, эрэлхэг зориг гаргаж, тэмцэж явжээ” гэж дүгнэлт гарган цагаатгуулсан байна.

Дээрх Японы талын тухайн цаг үеийн байлдааны илтгэлээс харсан ч монголчууд ердөө 2 салаа цэрэг, 4 их буутай л байсан нь харагдана. Харин япончууд ямар их хүч тэнд хуралдуулж, генерал цолтой офицероор тэр хүчээ удирдуулж дайралт хийсэн нь харагдаж байгаа юм.

Ийнхүү БНМАУ Халх голын байлдааны үр дүнд Зөвлөлт, Японы буруугаас Нөмрөгийн голын зүүн эрэг, Мана уул зэргийг хожмын Хятадад алдсан ба цаашид тэр чигээрээ асуудал шийдэгджээ. Нөмрөгийн гол нь Манжго-Монголын маргаантай асуудал байгаагүй, Номунханы асуудал ч энэ районыг хамраагүй, ерөөс энэ хавьд байлдаан болох ёсгүй байтал япончууд Москвад эвлэрэх хэлэлцээ эхлүүлчихээд хэлэлцээрт гарын үсэг зурахын өмнө есдүгээр сарын 12-нд зориуд тийш довтлон газар эзэлж “дүрмээс гадуур” зүйл үйлджээ. Яг ийм аргыг япончууд Хасан нуурын мөргөлдөөнд ашигласан. Тухайлбал бэхлэлт яаралтай барьж байсан Заозерная болон Нэргүй өндөрлөгийг өөртөө үлдээн өндөрлөгтөө бэхжих амжихын тулд хийсэнтэй төстэй алхам.