Өнөөгийн Киргизийн Талас голын ойр 751 онд Төв Азийн угсаатнуудын соёл, улс төрд томоохон өөрчлөлт оруулахуйц түүхэн тулаан болсон ажээ. Уг тулаан нь оролцсон цэрэг хүч, хамрах талбар, хүрээгээрээ бага боловч түүхэн ач холбогдлоор Төв болон Дундад Азийн түүхэнд хүчтэй нөлөө үзүүлсэн байдаг. Өрнө зүгээс исламист Халифийн арабууд, дорно зүгээс буддист Тан улс Торгоны зам дагуу Зоростри, Манихей, Будда, Несториан шүтлэг дэлгэрсэн хот улсуудыг дараалан эзлэн буулгасаар Талас голын хөндийд нүүр тулсан юм.

Анх Араб Согдын дайнаас эхлээд Араб Түргеш-Согдын дайн болон өргөжиж, энэ тулаан нь уг дайны оргил үе байв. Дайны төгсгөлд Тан улс, Түвд, Харлугууд оролцсоноор олон угсаатны шинжтэй болсон. Үр дүнд Түргеш, Согдууд бүрэн ялагдаж, угсаатны хувьд мөхөх тийш эргэлт буцалтгүй уруудсан юм.

Арабын хийсэн дайн эцэстээ Согдуудыг Төв Азиар нэг тарааж, дүрвэж тарсан тэд тус орнууддаа нийгэм, улс төр, соёлын өөрчлөлтөнд нөлөөлснийг өнөөгийн түүх судлаачид гаргаж тавьсан байдаг. Тухайлбал, 744 оны Уйгур-Басмилын хаант улс байгуулагдсан, 747 онд Согдын ойр Арабын цэргийн хуаранд болсон шинэ угсааны халифийн бослого, 751 оны Таласын Тулаан, 756 оны Тан улс дах Ань Лушаны бослого мэт түүхэн үйл явдлуудыг жагсааж болно.

Таласын тулааны өмнө дайнд хамарсан угсаатны байдал ямар байв.

СОГД

Перс дэх Зороастри шүтлэгт Сасанидийн хаант улс 651 онд арабын дайралтад бүрэн эзлэгдэн, сүүлчийн хаан нь Согд руу дүрвэхдээ алагджээ. Алагдсан хаанаа Ассир ёсоор оршуулсан хунтайж ойрын хүрээнийхнээ дагуулж, Согдоор дайрч, Тан улс руу дүрвэсэн байдаг. Ингэж Арабын дайралтаас дүрвэсэн перс, согдуудын нүүдэл эхлэсэн юм.

Удалгүй Арабууд Дундад ази нутагт зороастри-манихейн шүтлэгт Согдын хотууд руу дайрснаар Араб-Согд дайны цуврал эхэлжээ. Арабын доторх улс төрийн хямралаас болж дайн хоёр удаа завсардсан байна. Мөн Согдын шаргуу эсэргүүцлийн шалтгаан нь Баруун Түргийн хаант улсын дэмжлэг байв. Гэвч 659 онд Баруун Түргүүд Тан улсад ялагдснаар бүрэн задарч, Согдыг дэмжих боломжгүй болов. Арабууд энэхүү боломжийг ашиглан давшсны эцэст 709 онд Бухар, 712 онд Хорезм, Самарканд, 713 онд Шаш (Ташкент), 714 онд Ферганы хөндийд арабууд дараалан ялж, Согдыг бүрэн эзэлсэн. Цааш Кашгар, Такла Маканы цөл хүртэл амжилттай давшсан жанжнаа арабууд хороож, цэргүүдээ Согдын нутаг руу буцааж татсан байна.

Самарканд хотын манихей шүтлэгт Согд хаан Деваштич Арабын эсрэг 720 онд бослого гаргасан ч ялагдаж, ойр Түргешийн нөлөөний Кужанд (өнөөгийн Тажик) рүү олноороо дүрвэсэн. 721 онд Арабууд Согдын хөрш Түргеш руу нэвтэрч Кужандад 3000 Согд-Түргеш дүрвэгчдийг бөөнөөр хядаж, Согдын хаан Деваштичийг олзолсон байна. Удалгүй согд Деваштич хааныг арабууд тамлаж цаазлажээ. Эзлэгдсэн нутагтаа эсэргүүцэх хүчгүй болсон Согдууд Түргешийн хаант улсад дүрвэж, хамтран тэмцэх болов.

ТҮРГЕШ

Түргешүүдийг Сяньбигийн үеэс баруунтаа нүүж суурьшсан Түнгүс угсааны аймаг гэж үзэх судлаачид бий. Сүүлд Нируныг мөхөөсөн Түрэгийн эзэнт улсын мэдэлд орсон. Тан улсын эрхшээлээс салсан Хөх Түрэгийн Эльтирес 693 ондоо хаан суухад, түүнийг дэмжээгүй Ашина овгийн язгууртнууд Монголоос нүүж Тургеш аймаг руу зүглэн нүүжээ. Удалгүй Түргешүүд Ашина овгийн эсрэг босож, 699 онд Суяб хотыг Тан улсаас эзлэн авч, Түргешийн хаант улсаа байгуулсан байна.

710 онд Хөх Түргүүд Алтайн даван Өрөнгө голын ойр Түргешийг цохиж нэгтгэсэн. 714 онд Түргешийн бослогыг Хөх Түргүүд даржээ. Хөх Түрэг задарснаар 720 оноос Түргешүүд бүрэн бие дааж, удалгүй Согдын дүрвэгчдийг дэмжиж Арабын дайнд оролцох болов. Ингэж Баруун Түргийн Согдыг дэмждэг хуучны үүргийг Түргешүүд залгамжлан үргэлжлүүлсэн ажээ.

720 оны Арабын эсрэг Согдын бослогыг Түргешүүд дэмжсэн боловч бослого дарагдсан. Ялагдсан Согд босогчид Түргеш рүү дүрвэн нэгдэж тэмцэх болов. Ингээд Араб-Согдын дайн нь 720 оноос Араб-Түргешийн дайн болж өргөжжээ.

Арабын Халиф Согд-Түргешийн эсрэг 724 онд Хорасангийн шинэ захирагчаа их цэргүүдтэй илгээсэн ч цэрэг хүч цөөнтэй Түргеш-Согдын хүчинд хүнд ялагдал хүлээжээ. Ялсан нэгдсэн хүч давшин, 728 онд Бухар хотыг арабаас чөлөөлөв. 729 онд Самарканд хүрч, Согдуудыг хотоос гаргаж нүүлгэжээ. Удалгүй Түргеш-Согдууд 731 онд Шаш, Самаркандыг Арабаас үргэлжлүүлэн чөлөөлөв.

Гэвч чөлөөлөгдсөн Согдын хотуудын хоорондох хагарал зөрчил арабуудад боломж олгосон байна. Тэд давшин Самарканд, Шаш хотыг эргүүлж Согдын нутгаас Түргешийг хөөсөн байна. Удалгүй Түргешүүд ч Согдын адил дотроо хямралдан дайтаж эхэлжээ. Түргешийн сөргөлдөгч нэг тал нь Арабын дайралтаас болгоомжлон, баруун зүгээс Тан улсаас тусламж хүсэж, Араб-Түргешийн дайндаа татан оруулсан. Хүсэлт ёсоор Гао Сяньжи жанжнаар удирдуулсан Тан улсын цэрэг 748 онд Түргешийн хил давж, төв хот Суябыг өөрийн болгов. Гао Сяньжи цааш урагшаа чиглэн давшин Арабын харьяа болсон Шаш хотыг эзэлж, хотын иргэдийг нь олноор хядсан байна.

ХАРЛУГ

Харлугууд 742 онд Уйгур, Басмилтай нийлж Хөх Түргийн эсрэг босож, Ашина овгийн түрэг хааныг олзлон цаазалжээ. Басмилын тэргүүн өөрийгөө хаанаар өргөмжлөн, Уйгур Харлуг аймгийн тэргүүдийг Ягбу цолоор шагнасан байна. Цаазалсан Хөх Түргийн хааны толгойг Тан улс руу илгээв. 745 онд Харлугууд Уйгуртай эвдрэн аймгийн холбоогоо таслан баруун урагшаа (Таласын зүг) Түргешийн араас нүүцгээж, 746 онд Түргешийн Тарвагатайд хүрсэн.

Арабтай 26 жил үргэлжлүүлсэн дайнд сульдсан Түргешүүд нүүн орж ирсэн Харлугийг буцааж хөөх цэрэг хүчгүй байв. Гэвч Тан улсын Гао Сяньжи жанжин Түргешийг эзлэснээр Харлугууд Тан улстай Хөх түргийн эсрэг харилцаж байсан хуучин харилцаагаа сэргээжээ. Тан улс Арабын эсрэг хийх шийдвэрлэх тулаанд Түргешээс ихээхэн цэрэг хөлслөн дайчилсан байна.

ТҮВД

Түвдүүд Эзэнт улсаа өргөтгөх баруун зүгийн аян дайнаа 712 оноос Балтиюлын (Пакистаны хойд) эсрэг явуулсан. Балтиюл нь 713 онд Түвдийн дайралтыг няцаахад Тан улсаас тусламж хүсчээ. Тан-Балтиюлын хамтарсан хүч Түвдийн цэргийг олноор хороож, Түвдээс 9 хотоо эргүүлэн авсан. Гэвч 747 онд Балтиюлын хаан Түвдийн хааны гүнжийг авч Түвдийн хараат болохоо зарлав. Тан улс холбоотноос татгалзсан Балтиюл руу дайрч, Түвд-Балтиюлийн хүчийг ялж чадалгүй ухарсан байна. 747 онд Тан улсын Гао Сяньжи 2 дахиа дайран Түвд-Балтиюлийн хүчийг ялж, Түвдээс Балтиюлийг таслан авсан. Ингээд Түвдүүд Согдын хөрш Балтиюл улс дахь эзэмшлээ Тан улсад алдсан байна. Удалгүй Арабын Хорасаны захирагч Тан улсын эсрэг дайнд Түвдтэй хамтрах саналыг тавьж эхлэв.

АРАБ

661 онд Арабын шинэ Омейяд угсааны халифууд төрийн эргэлт хийв. Тэд өмнөх угсааныхаа явуулсан жихадист гадагшаа чиглэсэн дайныг үргэлжлүүлжээ.

Исламын Арабууд баруун зүгт хийсэн дайндаа 724, 728 онд Тургеш-Согдуудад дараалан ялагдсан. Үргэлжлээд 732 онд Франкын Поатад том ялагдал хүлээсэн нь Европын хувь заяаг шийдэж өгсөн түүхэн тулаан болов.

Тулаанд Арабын баруун зүг дэх цэргийн цөмрөлтийг христ шүтлэгт европууд нэгдсэн хүчээр цохиж зогсоожээ. Тулаанд ялагдсан арабууд нийслэл Дамаск дахь халифдаа эргэлзэж эхэлсэн.

750 оны 1 сард буюу Таласын тулаанаас 1 жилийн өмнө Арабын эзэнт улсын зүүн хэсэгт Түргеш-Согдтай дайтаж байсан Хорасан бүсийн хуарангийн арабууд бослого гаргаж, Дамаск төв руу чиглэн дайрч, Омейядын удмын халифаа хороож, Аббасидын угсааны шинэ халифаа залсан байна.

(Аббасидын угсааны Халиф улсыг Их Монголын Хүлэгү хаан мөхөөсөн байдаг.)

Төрийн эргэлт хийсэн босогчид Хорасан дах цэргийн төвөө Дамаскад нүүн шилжүүлж, хуучин халифын угсааны эсрэг дайнаа үргэлжлүүлэн, цэргийн гол хүчээ Согдоос буцаан татаж, баруун зүг рүү илгээжээ. Ингэж Хорасан дах цэргийн гол хүчээ баруун зүг явуулснаас Түргешийн эсрэг давшилтаа зогсоосон байв. Арабууд цэргээ татсан хил орчмын хотуудыг дайнд шинээр орсон Тан улс шуурхайлан эзэлжээ. Гэвч Тангийн Шаш хот дахь хэрцгий аллага хядлага нь хотынхныг Арабаас тусламж гуйхад хүргэсэн байна. Тангийн эсрэг Арабууд Түвдтэй холбоо байгуулан хамтарсан хүч хойшоо давших зам зуур Таласт нүүр тулсан байна.

ТАН УЛС

Тан улс Арабын дайралтаас дүрвэсэн Перс, Согдын дүрвэгчдийг олноор нь таатай хүлээн авч, төрийн албандаа ашиглаж байв. Түвдийн эзэмшил Балтиюл (Памирын нутаг)-ыг 747 онд Тан улсын жанжин Гао Сяньжи 2 дахь удаагийн дайралт оролдлогоор эзлэн нэгтгэжээ. Тан улс 748 онд олон жилийн дайнд суларсан Түргешийн нутагт цэргээ оруулсан. Дараа жил 749 онд дахин Түвдийн нэгэн хараат Таликаны хотыг эзлэн нэгтгэв.

Иссык-кул нуурын (Киргиз) хойгуур тойрч Түргешийн Суяб хотыг эзлэн уруудаж, Арабын эзэмшил Шаш (Ташкент) хотод дөхжээ. Хотын Согд захирагчийг нь хэлэлцээр хийх нэрээр барьж хотыг эзлэн, олзолсон захирагчаа Чань-ан хотноо хаан руугаа явуулсан. Хууртагдсанд дургүйцэж боссон хотыг жанжин Гао Сяньжи хүйс тэмтэрчээ. Хядлагаас зугатаж амжсан Шаш хотын захирагчийн хүү Арабаас тусламж хүссэн байна.

Ингээд арабууд 751 оны эхээс эхлэн 6 сарын турш дайнд бэлдэж, хамтарч дайтахыг Түвдэд санал болгожээ. Тан улсад Памирын эзэмшил, улс хотуудаа алдсан Түвдүүд Арабын саналыг хүлээн авч цэргийн хүчээ явуулсан байна. Тан улсын жанжин Гао Сяньжи Араб-Түвдийн дайралтыг урьдчилан танаж мэдэн, нэгдсэн хүчийг зогсоохоор урьдын хараат байсан Хөх Түрэгийн Харлуг аймаг, хядлага явуулсан Шаш хотын дайсагнагч хот Ферганаас цэрэг татаж хүч зузаатган тулаанд бэлдэж байв. Араб-Түвдийн нэгдсэн хүч 7-р сараас довтолж, Тан улсын хилийг давж, Арабууд Шаш хотыг, Түвдүүд Ферган хот руу нэгэн зэрэг чиглэн дайрчээ. Энэхүү Арабууд Шаш хотыг эзлэн цааш давшихдаа Таласын голын хөвөөнд Тан-Харлугийн цэргүүдтэй таарсан билээ.

С.Алдар

Үргэлжлэл нь: Таласын шийдвэрлэх тулаан