Эх сурвалж: KG Andromeda

Өнгөрсөн 5-р сарын 9-нд ялалтын баярын өдрөөр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путины түүхийн байр суурьнаас хандаж хэлсэн үгс барууныханд нэлээд цочроо өгчээ.

Үүний талаар ОХУ-ын улс төр судлаач Юрий Городненко 2021 оны 5-р сарын 18-нд Рен-ТВ-д Ленд-Лизийн тухай нэгэн сонирхолтой мэдээллийг оруулсан нь ОХУ-д нэлээд хэлэлцүүлэг өрнүүлж шуугиан тариад байна. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путины ялалтын баярын үеэр хэлсэн үгс болоод ОХУ-ын хэвлэлүүдээр яригдах мэдээ мэдээллүүд нь тус улс Монгол Улс руу хандах хандлага нь илт зөөлөрч байгаагийн дохио гэж ойлгож болох юм. Цаашлаад ЗХУ-ын Ерөнхий сайд асан Михаил Сергеевич Горбачевийн үед 1989-1992 оны үеүүдэд бий болж одоог хүртэл хэвээр буй, манай улсын экспортын бүтээгдхүүнд тавьдаг бурангуй өндөр татвар буурах цаг дөхөж байж ч болох. Улс төр судлаач Юрий Городненкогийн өгүүлснийг элдэв зүйлс нэмж хасаж хачирлалгүйгээр хүргэж байна.

...Бид нууцын архивыг нээж "холбоотнууд"-ын жинхэнэ үнэнийг улам бүр ихээр сурч мэдэж байна. Өмнө нь бид Лэнд-Лизийн чухал үүрэг, хэрэгцээт металл, жигнэсэн махны тухай ярьдаг байсан. Ерөнхийлөгч Путины тавдугаар сард ялалтын парадын үеэр хийсэн мэдэгдэлд барууныхан маш огцом хариу үйлдэл үзүүллээ. Лэнд-Лиз хөтөлбөрийн гол оролцогч улс болох АНУ-ын Олон Улсын Харилцааны профессор Альберт Л.Вийкс дээрх мэдэгдэлд хариу өгөхдөө, АНУ нь Зөвлөлтийн иргэдийг аварч ЗХУ-ыг ялагдахаас нь сэргийлсэн тул Оросууд Америкчуудад талархах төдийгүй бас Лэнд-Лизингийн төлбөрийг бүрэн төлөх ёстой гэж мэдэгдэв.

Харин ОХУ-ын улс төр, түүх судлаачид хэлэхдээ, АНУ нь энэ үйлдлээрээ ОХУ-ын түүх судлал төдийгүй ОХУ-ын ерөнхийлөгчийн түүхэн байр суурьнаас хандсан үгийг үл тоомсорлов гэжээ.

Сурах бичигт одоо ч гэсэн Лэнд-Лиз нь тусламж байсан гэж бичдэг. Тусламж гэдэг нь угтаа үнэгүй буцалтгүй тусламж байж аливаа ашиг тусыг өгөх явдлыг хэлдэг. Энэ нөхцөлд түүхийн баримт бичигт тулгуурлаж Лэнд-Лизийн тусламжийн цаана буй бодит баримтат зүйлсийг тодорхойлох цаг болжээ. Юуны өмнө энэ нэр томъёоноос эхэлье. "Lend-Lease" гэдэг нэр нь англи хэлний "lend & lease" гэсэн үгнээс гаралтай. Энэ нь "зээллэг, түрээс, солилцоо" гэж орчуулагддаг. АНУ-ын тухайн үеийн "Хамгаалалтын тухай" хуульд "Зээл олгох-түрээслэх" хөтөлбөрийг нэвтрүүлсэн гэж цагаан дээр хараар бичсэн байдаг. Энэ нь бүтээгдэхүүнийг "түрээслүүлнэ, итгэлцэлд тулгуурлан шилжүүлнэ, солилцоно" гэсэн үг юм. АНУ-ын хуулиар барааг үнэгүй шилжүүлэхийг шууд хориглосон байсан. Одоо тэгэхээр бид ямар "тусламж"-ийн талаар юу гэж ойлгох вэ. Энэ нь ердийн нэг ажил хэрэг байв уу эсвэл шулаа байв уу.

Москва, Лондон, Вашингтон, Оттавагийн үзэглэсэн ЗХУ-д цэргийн хангамж өгөх талаарх хөтөлбөрт ЗСБНХУ, Их Британи, АНУ-ын төлөөлөгчдийн 1941, 1942, 1943, 1945 онуудын бага хурлын протоколын дагуу барааг мөнгөн тэмдэгт болон алтаар төлсөн. Бүтээгдэхүүнийг схемийн дагуу төлсөн бөгөөд үүнийг хуулийн хэллэгээр "бартер" эсвэл "солилцоо" гэж нэрлэдэг. Лэнд-Лизийн барааг солилцохын тулд ЗХУ нь түүхий эд, түүхий нефть, металлын хүдэр, нүүрс, хөвөн гэх мэтийг нийлүүлдэг байв. Захиалагчийн нийлүүлсэн буюу Зөвлөлтийн түүхий эдийн материалуудаар Америкийн цувисан метал үйлдвэрлэгджээ.

ЗХУ-д боловсруулах үйлдвэрүүд байсан. Гэхдээ энэ тохиолдолд эдийн засгийн хүчин зүйлс биш улс төрийн үүрэг голлож дээрх ажлууд гүйцэтгэгдсэн байдаг. Үүн дээр бас нэгэн зүйл нь АНУ, Их Британид нийлүүлсэн түүхий эдийн өртгийг зохиомлоор дутуу үнэлсэн. Ойролцоогоор хийсэн тооцоо нь хэд дахин дутуу үнэлэгдсэнийг харуулдаг. Үүний ачаар Америк, Британийн компаниудын ашиг 400, 500 ба түүнээс дээш хувьд хүрч байжээ.

Хамгийн хэцүү мөчид манай "холбоотнууд" Зөвлөлтийн ард түмнээс буцааж төлөх гэх сүүлчийн үгийг шууд утгаар нь авч хаясан юм. Тэд бидний азгүй байдлаас аль болох их ашиг олж байсан. ЗХУ-ын удирдлага энэ бүхнийг мэдэж байсан ч зориуд нүдээ анихаас өөр аргагүй болж байв. Энэ бол Англо-Саксоны арьс ширийг нацист Германы талд шилжихгүйн тулд бидний төлөх ёстой үнэ байв. Эцсийн эцэст ЗХУ нь Гитлерийн эсрэг тэмцэх нь тэдэнд илүү ашигтай байсан.

Бид тэдэнд нэг цент ч төлөхгүй гэсэн үг биш юм. Шудрага ёсоор үүнийг шүүх ёстой байсан. Америкийн "тусламж" -ын талаарх буруу ойлголтыг дурдахыг хуулийн дагуу хориглох цаг болсон нь дамжиггүй. Үүн дээр нэмж хэлэхэд манай удирдлага саяхан эхний алхамыг хийсэн бол дараачийн алхамыг бас хийх ёстой. Энэ нь Монгол улсад албан ёсоор талархал илэрхийлэх тухай юм.

БНМАУ бол ЗСБНХУ-ын холбоотны үүргийг сайн дураараа гүйцэтгэсэн цорын ганц улс орон байв. Нацист Герман довтолсны дөнгөж дараахан буюу 1941 оны 6-р сарын 22-нд БНМАУ нь ЗХУ-ыг дэмжиж байгаагаа мэдэгдэж, нацист Германтай албан ёсоор дайн зарлав. Монголын ард түмэн Зөвлөлтийн ард түмний хувь тавилантай сайн дураараа хувь заяагаа холбосон бөгөөд хэрэв ЗСБНХУ оршин тогтнохгүй бол Монгол улс ч байхгүй болно гэж үзэж байлаа. БНМАУ-д нэн даруй улаан армид туслах сан байгуулагдсан.

Бүх хүмүүс үүнд зориулж мөнгө цуглуулсан. Үүнийг бий болгох шийдвэр нь, ЗСБНХУ-д үзүүлэх бүх тусламжийг буцалтгүй олгохоор заасан. Тэд бидэнд танк, онгоц, дулаан хувцас, хоол хүнс, мал сүргээ харамгүй илгээсэн. Зөвхөн ЗСБНХУ-ыг хангахын тулд 10 цагийн ажлын өдрийг албан ёсоор нэвтрүүлсэн. Монголын аж ахуйн нэгжүүд "Бүхнийг фронтын төлөө - бүхнийг ялалтын төлөө" гэсэн уриатай байв. Дашрамд хэлэхэд, хэрэв Америкийн лаазтай шөлийг санаж байгаа бол Монгол улс нь Улаан армийн хэрэгцээнд 5.6 сая хүртэл бод, бог малыг, түүнчлэн 500 мянган тонн мах боловсруулан нийлүүлж байсныг мартаж болохгүй. Хамгийн багаар бодоход энэ нь 1 сая гаруй тонн юм.

Харьцуулбал, Америкийн алдарт лаазалсан шөлний нийлүүлэлт 665 мянган тонн байв. Бодоод үз дээ, тэр үеийн БНМАУ-ын хүн амыг бүрдүүлж байсан 800 мянган хагас ядуу монголчууд дэлхийн хамгийн баян, хамгийн том орнуудаас хамаагүй их махыг ЗСБНХУ-д өгсөн. Үүнээс гадна, Америкаас ялгаатай нь үнэ төлбөргүй.

Ард иргэд хагас өлсгөлөн хүүхдүүдээсээ хоолыг нь шууд утгаар нь авч байв. Үүний үр дүнд 1944 онд БНМАУ-д өөрөө өлсгөлөн эхэлсэн. Гэхдээ Монголчууд ЗСБНХУ-д нийлүүлэх хүнсний хангамжийг тасалдуулаагүй. Үүнийг санахгүй байх нь ичмээр юм. /Постыг оруулагчийн зүгээс хэлэхэд, миний аав, авга ах, таньж мэддэг ахмад настангууд нарын хэлж байснаар тухайн үед юм ховор нь ховор хэцүү байсан гэхдээ хэзээ ч өлсгөлөн байгаагүй гэж байв. Харин судлаач Юрий Городненкогийн бодож байгаагаар манай улсад өлсгөлөн нүүрлэж байсан гэж ойлгож байгаа юм байна. Яахав Оросын ард түмэн тэр чигээр нь ойлгог. Энэ нь одоо цагт бидэнд л сайн гэсэн үг/

Улаан армийн таван морь тутмын нэг нь Монгол, таван цув нэхий тутмын нэг нь Монгол байсан гэдгийг мартах ямар ичмээр юм бэ.

Тэд зөвхөн бараа бүтээгдэхүүнээс гадна өөрсдийн биеэр тусалсан. Тэд өөрсдөө тэмцсэн. Улаан армийн эгнээнд Монголын 500 хүртэлх морин цэрэг, сапер, мэргэн бууч байлдав. БНМАУ-ын эдгээр иргэдийг албан ёсоор "сайн дурынхан" гэж нэрлэдэг байв.

Монголын арми ЗСБНХУ-ын зүүн хилийг Японы түрэмгийллээс халхалж байсны ачаар ЗХУ нь Алс Дорнодын дивизийг Москвад дахин байрлуулж нацистуудтай тулалдаж чаджээ.

Хамгийн гол нь Монгол Улс хэзээ ч гавьяа зүтгэлээ тулгаж үзээгүй. Хэзээ ч манай улсад "нэхэмжлэл" гаргаж байгаагүй. Хэзээ ч ямар ч дүрд тоглож жүжиглэж байгаагүй. "Аврагч" гэсэн статусын талаар хэзээ ч ганхаж эргэлзэж байсангүй. Тэд бүх зүйлд чин сэтгэлээсээ тусалсан.

Ялалтаас 76 жилийн дараа бид "Лэнд-Лиз" -ийн үлгэрийг давтаж ярьдаг нь ичмээр юм. Үүний зэрэгцээ манай төр өөрийн хөлс, цусаараа найрамдлын үнэ цэнийг нотолсон хүмүүст талархал илэрхийлэхгүй хэвээр байв.