Монгол Улсад гарсан анхны авто осол
Монгол Улсын анхны авто осол 1921 онд гарчээ. Хамгийн сонирхолтой нь тухайн үед манай улсын хэмжээнд хоёрхон автомашин байснаас тэр хоёр нь бие биенээ олж мөргөлдсөн байх юм. Улаан Гэлэн гэх хүн 1920 онд чийчаан оруулж ирэн түүнийгээ Цэцэг Шагдар хэмээх хөдөө хүрээнд хэд хэдэн гуанзтай, ардын намын томчуудтай дотно нөхөрлөдөг тэр үеийн баячуудын нэгд заржээ. Харин хоёр дахь машин нь манай оронд ирсэн газарзүй судлаач, байгаль зүйч Д.Эндрюс эрдэмтнийх байж. Тэрээр буцахдаа машинаа Богд хаанд бэлэглэж Богдын жолооч буриад Бадам Монголын хамгийн анхны авто ослыг гаргажээ.
Чухам яаж яваад эл хоёр хүн машинаа мөргөлдүүлсэн талаар тодорхой мэдээлэл байхгүй ч хожим нь мөргөлдсөн машинаа Цэцэг Шагдар “Судар бичгийн хүрээлэнд” бэлэглэсэн байдаг. Мөн өөр нэгэн эх сурвалж дээр 1921 онд улсын хэмжээнд 22 автомашин байсан гэсэн байдаг.
Анхны авто бааз
Монгол Улсын тээх нэвтрүүлэх газар нь 1925 оны долдугаар сарын 15-нд ачааны долоон автомашинтайгаар үйл ажиллагаагаа эхлүүлжээ. Тээх нэвтрүүлэхийн төв, орон нутгийн тэдгээр хороо салбаруудад 1928 оны эхээр 177 хүн ажиллаж байв. 1929 оны 12 дугаар сарын 30-нд Монгол, ЗХУ-ын Засгийн газрын шийдвэрээр хоёр талаас хувь нийлүүлсэн тээврийн газрыг 50 орчим автомашин, машин засварын жижиг газартайгаар “Монгол транс” хэмээн нэрлэж (улсын нийт ачаа тээврийн 10 орчим хувийг авто тээврээр гүйцэтгэж байв) байгуулжээ. Гүйцэтгэх үүрэг нь авто ба усан замын тээврийг хөгжүүлж, үндэсний боловсон хүчнийг бэлтгэх, зам гүүр засах ба шинээр барьж байгуулах, ердийн хөсөг тээвэр, морин өртөөний хэргийг боловсронгуй болгоход чиглэгдэж байв.
ЗХУ, Монгол трансыг 1936 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс 8.6 сая төгрөгийн хөрөнгөтэйгөөр БНМАУ-д шилжүүлэн (улсын хэмжээний нийт импортын ачааны 18-25 хувийг эзэлж байв) өгсөн юм. БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1936 оны дөрөвдүгээр сарын 7-ны өдрийн 22-р тогтоолоор Засгийн газрын комиссын акт, илтгэлийн үндсэн дээр улсын мэдэлд хүлээн авч тээврийн удирдах байгууллагыг “Монгол тээхийн ерөнхий захирах газар” гэж нэрлэснээр хойшид ажиллах чиг үүргийг нь тодорхойлж экспорт, импортын тээвэр, шуудан харилцаа хийгээд чухал тээврүүд ба улс орныг батлан хамгаалах талаар холбогдсон үүргүүдийг гол зорилт болгожээ. Уг байгууллага Монгол Улсын эдийн засаг өсөн бэхжих, хөгжихөд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
Монголын анхны автомашин
1912 оны эхээр Хятадын Тяньжин хотноо ажиллаж байсан Америкийн худалдааны нэгэн пүүс Монгол улсын Богд хааны төлөөний хүнээр дамжуулан нэгэн захиалга хүлээн авчээ. Энэ нь Богд эзэн хаанд Америкаас суудлын авто машин нэгийг захиалан авах тухай байжээ.
Тэгэхдээ чухам ямар маркийн, ямар хүчин чадалтай байх зэрэг тодорхой үзүүлэлт ирүүлээгүй бөгөөд зөвхөн эдэлгээ сайн байхыг чухалчилсан байв. Америкийн пүүс тухайн захиалгыг хүлээн аваад, холбогдох албадтайгаа холбоо барьж, Америкт үйлдвэрлэсэн түгээмэл маркийн, гар араатай, хөл тормостой, ердийн машин байх нь тохиромжтой гэсэн шийдэлд хүрсэн байна.
Тухайн үеийн Монголчуудын техникийн мэдлэгийн түвшин, засвар үйлчилгээний чадавхи зэргийг харгалзан үзээд, уг машин нь энгийн, эвдрэлд хялбар өртөхгүй байхад гол нь анхаарсан гэж машиныг 1912 оны арваннэгдүгээр сард Нийслэл хүрээнд жолоодож ирсэн Этан С.Леманён 1913 оны тавдугаар сард АНУ-ын “National Geographic” сэтгүүлд нийтэлсэн өгүүлэлд дурдсан байна.
Машины захиалгыг Америкийн Детройт дахь “Ford”-ын автомашины үйлдвэрт цахилгаанаар хүргүүлж, тухайн машиныг ямар нэг тусгай захиалгаар бус, байгаа бэлнээс нь явуулах хүсэлт тавьснаар Тяньжинд 1912 оны есдүгээр сард машинаа хүлээн авчээ. Машиныг хүлээн авах үед цаг агаар таатай ч шөнөдөө сэрүүвтэр байсан учир үйлдвэрлэгчдийн заавар ёсоор шөнөдөө усыг нь асгаж хонож байсан гэдэг. Хүрээ хүртэл шөнө бүр машиныхаа усыг нь асгаж байсан байна. Зөөлөн агаарт дассан америкчуудын хувьд яггүй хүнд ажил ч яваандаа дасч, заавал хийх ёстой ажлын нэгэн хэмээн үздэг болсон гэж хожим нь дурсчээ.
Машиныг хөлөөр нь Хүрээний зүг хөдөлгөхөөс хоёр долоо хоногийн өмнө Хаалганаас хэрэгцээт шатахууныг урьдчилан тэмээн хөсгөөр гаргаж, цахилгаан шуудангийн төвийн ойролцоо цэг бүрт 10 галлон /40 орчим литр/ бензин байрлуулжээ. Тэр үед Хятадын Засгийн газар Хаалганаас Хиагт хүртэл цахилгаан холбооны цэгүүдийг Монголын нутгаар дайруулан байгуулж, ажиллуулж байсан байна. Тяньжинаас гарч Хүрээ ортол нийт 5000 гаруй км газрыг 32 өдөрт туулсан байна. Туулсан замын ихэнх нь говь нутаг байсан нь багагүй бэрхшээл учруулж байсан боловч “туслах хүчин”-ий ачаар тэр бүрийг даван туулж чаджээ.
Хамгийн “үнэнч туслагч” нар бол тэмээн хөсөг болон хүчирхэг шарууд байсан тухай магтан бичсэн байлаа. Туул голын хөвөөнд ирж, Орос маягийн модон гүүрээр гарч, Маймаачин хотод хүрэлцэн иржээ. Америкчуудын дурдатгалаас үзэхэд, тухайн үед Туул гол нь 90 орчим метр өргөн, 1,5-3 метр гүн байсан байна. Маймаачин хот нь тэр үед Хүрээний бизнесийн төв байсан гэж хэлж болох бөгөөд тэнд Хятадын цахилгаан холбоо, Хятадын Засгийн газрын Да Чин банкны салбар ажиллаж байлаа гэжээ. Маймаачинд хүрэлцэн ирж байрлаад, юуны өмнө машины эд ангиудыг шалгаж, зарим нэг шаардлагатай тохируулгыг хийсний дараа угааж цэвэрлээд, зориулалтын бүтээлгээр бүтээж, Богд хаанд хүргэхэд бэлтгэсэн байна. Богд хаан чухам хэзээ машиныг ордондоо хүлээн авах нь тодорхойгүй байсан бөгөөд өдрийн сайныг тусгайлан үзэж тогтоох ёстойг мэдэгдсэн байна.
Ийнхүү долоо хоног орчим хүлээсний эцэст холын замыг туулан, эсэн мэнд Хүрээнд ирсэн машиныг Богд хааны ордны зүг хөдөлгөсөн байна. Машиныг хүргэн ирсэн хүмүүс Богд хаан болон Монголын төрийн түшээдтэй хамт үдийн хоол идээд, дараа нь ордны гаднах хашаанд машиныг асааж, нэг ёсны үзүүлэх сургууль хийсэн байна. Машин Богдын таалалд нэн нийцсэн бөгөөд ойрын шадар түшмэлүүдээ дагуулан, ярьж тайлбарласан зүйлийг анхааралтай сонсч байсан нь бидэнд өндөр сэтгэгдэл төрүүлж билээ хэмээн дурсан бичсэн байна. Машины эд ангийг тайлбарлан, болгоомжлох зарим нэг зүйлийн талаар ярьж өгчээ.
Ялангуяа аккумляторын цахилгаан гүйдлийн талаар тайлбарлах үед Богд хаан түшмэдүүдээ аккумляторын хайрцагт гарыг нь хүргэж, бага хүчдэлийн цахилгаан цэнэгт цохиулан цочих үед нь ихэд инээн, тэднийгээ шоолж байж билээ гэж дурссан байх юм.
Машиныг албан ёсоор хүлээлгэн өгсний дараа Богд хааны бэлэг болох шар өнгийн алтан хатгамал бүхий хуйтай торгыг цэнхэр өнгийн хадаг дээр тавьж машины жолоочид барьсан байна. Тэр үед Богд хаан 40 орчим настай байсан болов уу гэж бичээд түүний биеийн байдал төдийлэн сайнгүй, хараа муутай байгаа мэт санагдсан гэж бичжээ. Харин Богдын хатан бол нэлээд бизнес сэтгэлгээтэй, харьцангуй сэргэлэн хүн байсан ба хүмүүсийн ярьж байснаар Хүрээнд өөрийн гэсэн худалдааг төлөөний хүмүүсээр дамжуулан ажиллуулдаг байсан тухай дурджээ. Богд хаан Хүрээнд гурван ордон-өргөөтэй байсныг үзсэн ба тэдний нэг нь тухайн үед Хүрээнд байсан Оросын консулын байртай яг адил загвараар хийгдсэн байж билээ гэж дурсан бичжээ. АНУ-ын Детройт хотоос усан замаар гараагаа авч, Хятадаар дамжин, Монголын нийслэл Хүрээнд “хөлөөрөө” ирсэн энэ машин нь дэлхийд говь цөлийг туулсан анхны суудлын тэрэг байсан байна.
Тяньжинээс Хүрээ орох замд машины арын дугуйнууд арьсан утсаар хийсэн хамгаалалттай явсан ба харин урд дугуйнуудад ямар нэг хамгаалалт хийгээгүй байна. Замд дугуй хагарах зовлон үзээгүйгээр үл барам дугуйг нэмж хийлэх ч шаардлага гараагүйд бид ихэд баярлаж билээ гэж дурсан бичжээ. Нийслэл хүрээнээс нутагтаа буцаж очсоноос дөрвөн сарын дараа машин маань ямар нэг эвдрэлгүй, хэвийн ажилласаар байгаа тухай мэдээг сонсоод үнэхээр сэтгэл тэнийж, санаа амарч билээ гэж машиныг жолоодон Монголд хүргэсэн Этан Леманён дурсан бичжээ. АНУ-ын нэрт археологич Рой Чэпман Эндрьюс 1921 онд бичиж хэвлүүлсэн “Монголын тал нутгаар” номондоо “Богд хааны АНУ-аас захиалан худалдаж авсан тэр машин бол Монголын говийг хөлөөрөө туулсан анхны суудлын машин байсан юм” хэмээн бичсэн байна.
