Нийтлэлч А.Баатархуягийн "Төвдөд аялсан тэмдэглэл" аян замын цуврал тэмдэглэлийг зохиогчийн зөвшөөрөлтэйгөөр уншигч олондоо хүргэж байгаадаа таатай байна.

Орой утсаа үзтэл Магнай “Хамт Кайлас явах уу?, хөгшөөн” гэсэн мессеж ирүүлж. Мань эр л нэг оккульттэй зуу татангаа сонин хачин ярьж байгаад гэнэтийн санаа төрж дээ гэсэн шүү юм бодоод тоосонгүй. Гурав хоногийн дараа ахиж яриад “Миний саналыг бодож үзэв үү хөгшөөн” гэж байна. Бодсоноо хэлтэл “Би юу гэж гэв гэнэт хамаагүй юм бичиж байх вэ? Их сонин газар юм байна, жаахан юм үзэж ажлын ядаргаагаа гаргая. Чи л элдэв долоон юм бичээд байдаг, Чандмань чулууны тухай бичсэн юмыг чинь үзлээ, Монголд чи л овоо юм мэддэг бололтой юм (манийгаа явуулж байхгүй юу) хамт явбал сонирхолтой биш үү” гэлээ. Үнэ хөлс нь ямархуу юм бол гэсэн шүү юм ярьтал “Гайгүй, бүгдийг нь судалсан, Нараа тэндэх бүхнийг хамгийн боломжтой хувилбараар зохицуулчихна” гэлээ. Нараа бол Магнайн найз Хорчин залуу, тун дажгүй эр, бид хамтдаа эрчүүлийн хийдэг бүхнийг хийсэн дээ. Ахиад нэг хүн нэмэгдвэл зардал багасна, би Чимэдээд хэлсэн, чи нэг яриач”.

Орой нь Чимэдээ утасдаж байна. “За муусайн хувьсгалчид яахаараа шашин номын мөр хөөх болчихдог юм, нүгэлээ дундлах нь уу, хүнд ч хэлэхгүй хуйвалдаад...” гэж ёжилж байна. “Хамт явъя, чи бидний шашин гэж хаашаа харсан юм байдаг юм. Зүгээр л жаахан сонин содон газруудыг үзье л дээ. Хүн хүрдэггүй, хаалттай нууцлаг газраар явах тусам сонирхолтой. Улиг болсон хөгшин Европын чулуун амбаар үзэх биш, өмд гутлын наймаа хийх биш, толгойгоо сэргээе, ирээд ярих ч юмтай. Ер нь нөхөр минь чи жаахан барцадтай байгаа шүү, цагдаатай заргалдаад, өдөр шөнөгүй гүйсэн ажлаа хөгийн юмнаас болж ажлаа алдаад... Хийморио сэргээ, нисванисаа дар, нүглээ наманчил” гэж явууллаа. Мань хүн чөлөөт бүсийн дарга байхдаа Засгийн газрын хуралдаанд яарч яваад цагдаатай шөргөөцөлдөж өнөөх нь юун ч бэлэн оператор байж таарсан юм сайтаар матарлаж, засаг ч солигдож ажлаа ч өгөөд байсан юм. Мань хүн ч зөвшөөрч зардал ч 7600 юань болж байтал хэрэг бишдэв. Яг билет захидаг дээр ажил нь шахагдаад явж чадахаа байчихав. гэлээ. Ингээд ахиж зардлаа тооцоод нийтдээ жуулчны компанид өгөх, гарын бэл нийлээд 9800 юаниар явах болж, нэгэнт шийдээд ажлаа зохицуулсан учир захилаа даа.

Хамгийн хямдаар тооцож байгаа юм. Ямар мөнгөө үрж ядсан баян тарган биш вагонаар л ирж очих болов. Бээжин хүртэл нэг хоног, Бээжинд нэг хоноод Лхас хүртэл 40 цаг, Лхасаас Шигацэгаар дайраад Кайлас хүртэл нэг хоног, Кайласыг гороолоход нэг хоног, буцаад Лхас-Бээжин-Улаанбаатар маршрутаар маш шахуу явахад 11 хоног аялах юм. Мөнгөнд Лхас ирж очих, Лхасад байх буудал, хоол, үйлчилгээ цөм багтсан байв. Бас гарын бэлтэй явахгүй бол хүний нутагт яагаа ч билээ. Төвд рүү жуулчны компаниар л дамжуулж очдогоос зүгээр л яваад очно гэж саналтгүй. Ерөнхийдөө Хятадад байх зардал нэмж гаргахгүй гэсэн үг бөлгөө...

Өглөө эрт Улаанбаатараас хөдлөв. Магнай гар утсаараа зураг аваад “Кайлас явлаа” гэж жиргэв. Надад ямар “хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл” байх биш. Эх орон нэгтнүүд маань сайн муу ерөөл хараалыг сайхан хольж үдлээ. Хол явж буй хүнд муу үг хэлдэггүй л юм, хар нүдээ хуу татаад л хараал хэлж эхэлдэг хүн байдаг л юм байна. Гэхдээ дандаа сайн үгээр үдвэл замд барцадтай, хар цагаан холилдвол дээр. Монголчууд дандаа зөв явбал тэнгэр таалахгүй гэдэг тул хааяа “хазаар гүйлгэх төдий” муу юм хийчих нь зөв л гэдэг юм. Гэхдээ яаж зүгээр байх вэ? “Муусайн популистуудтай явахаар дандаа матар болно шүү” гэж Магнайг явуултал “Тэрэндээ тулбал чи ч популист” гэсэн хариу барилаа. Хоёул вагон ресторанд орж шар айраг шимэн зам хурдлуулах арга хэмжээ авлаа. Зургадугаар сарын сүүлчээр хот орчим гандуу цагаан байсан, гэтэл говь сайхан ногоорсон байв. Аргагүй л нар хур тэгширсэн зун болж байв.

Бид явж, Бээжин сууж байгаа хойно яваад ч очлоо. Нараагийн дүү Алдарт хэмээх залуу тосч авав. Баруун вокзалынх нь хажууханд буудалд бууж хөлс тоосноосоо салав. Магнай элдэв ёжоор билбүүрдсэн хэлийг чинь Сычуан хоолны халуун ногоогоор түлж, амыг чинь таглана гэж дагуулж гарсан ч өөр хоолны газар сонгов. Нэг хүн 250 юань төлөөд “хутга тавилгүй мах идэж, хундага тавилгүй архи уух” юм болов. Ёстой л нөгөө Гүржав шиг “Танайд лууны мах бий юу?” гэж асуумаар газар санж. Монголчуудын иднэ гэж юу байх вэ? Хоёрын хоёр нас гүйцсэн эр атлаа нийлээд хажуугийн ширээний зэнзгэр хүүхэн, самган хоёрын идсэний хагаст хүрэх ч юм идэж чаддаггүй золигууд санж. Амь нь хаана байна гэмээр хятадуудын хаагуур нь ордог юм бол тэр их хоол. Тэгээд яахав сурснаараа шар айрагтай найзлав. Бид хоёрын уусан хятадуудын идсэн хоёр яг тэнцэв ээ. Үйлчлэгч нь “Цөл гатлаад ирсэн юм шиг ямар гээч ангаж цангасан амьтад вэ?” гэж бодож байгаа нь царайнаас нь илт. Цөл гатлаад л ирсэн юм чинь. Харин гараад буусныхаа хаяаг бараадах болтол Магнай Бээжинг мэддэгээ надад гайхуулах гэж алхаад хүрчихнэ гэж чирч гүйгээд хоёр цаг таваргаж, эцэст такси барьж 15 минут давхиад, өрөөндөө орж давсгаа суллаад тэр өдрийн ажил “0” баланслав. Баруун вокзал, Төвд хоёрын нэр их адилхан “Шизан” гэж дууддаг юм юм уу даа. Магнай баруун вокзал асуугаад Хятадууд Төвдийг заагаад эрхбиш чигээ олж байсан болов уу гэж дараа нь бодогдож билээ. Маргааш нь үд хүртэл унтаад үхэр байхгүй тул сэрүүлгээр сэрээд өдрийн 13 цагт эзэлсэн байршлаа орхих болов. Гудамжинд гарч 10 юаниар ламен, бууз идэж, пиво уув.

Урд өдрийн төсөв хэтэрсэн, дотор жаахан тиймхэн байсан, нөгөө талаар жинхэнэ ардын хоол идэх хүсэл гурав ийм сонголтод хүргэв. Японд бол ардын хоол хайсаар метроны “рамен” олж хүртэж билээ.

Ламен бол манай гурилтай шөл, хятадууд “татмал гурил” гэхээр бид их өөр хоол гэж бодоод гүйж ороод гурилтай шөл хүртчихдэг. Япончууд “л” үсэг хэлж чадахгүй тул “Рамен” гэж, харин лал, өнгөт нүдтэнгүүд хотон уйгураар дамжуулж нэрийг нь сурахдаа “лагман” гэж, Оросууд тэднээс сурахдаа “лапша” гэж, Монголчууд түүнийг “лавшаа” болгож аваад андуурдаг болж амар сайхандаа жаргасан ажгуу. Хятадууд гурилаа татаж сунгана, харин бид хэрчиж чанана. Хятадын “гудамжинд хооллох соёл” гэж нэг юм байна. Улаан зам дээр ширээ дэлгээд дарсан, амталсан ногоо, хоол хошоо зарчих юм.

Зургийн тайлбар: Алдарт Хөх нуур. Сайхан номин өнгөт нуур хязгааргүй цэлийнэ. Энэ нуурын савыг Монголчуудаас хамгийн сүүлд Хошуудын ханлиг эзэмшиж байв. Хэн хүчирхэг нь энэ нуурын савыг эзэмшдэг номтой. Ли Байн Хөх нуурын эрэгт шүлгээ бичиж байсан үе бол Тан гүрний үе. Өнөөдөр БНХАУ хүчирхэг учраас энэ нутгийг эзэмшиж байгаа ч уугуул оршин суугчид нь Монголчууд.

Хүн нохой нь холилдоод тоос тортог боловч тоох юм алга. Үй түмэн хүний бас ч гэж олон нь ингэж амьдралаа залгуулдаг байх. Манайд бол ариун цэвэр мэргэжлийн хяналт цагдаа гээд бүгд ирж нэг цагийн дотор ачаад явна. Уг нь Европчууд, тэд гэлтгүй соёлжсон орнууд Бээжингийн олимпийн өмнө энэ “муухай заншлаа” хая, бүх тамирчид “сур харвалтаас өөр төрөлд” амжилт үзүүлэх нөхцөлгүй болох нь гэсэн хатуу шаардлага хүргүүлсэн юм билээ. Гэвч хятадууд урдаас нь “Энэ бол манай соёл” гэж хэлээд бүр Ван фужин гудмандаа хоолны гудамж нээж адарсан тул яаж ч чадаагүй аж. Соёлын эсрэг соёлоо сөргүүлж байхгүй юу. 10 юань өгөөд ахиад жаахан хачир авчих уу гэж соёлтой загнатал “ид ид цадталаа ид” гэх юм. Маргааш үдээс хойш Хөх нуурын тал нутгийн үзэмжийг цонхоор харсаар явлаа. Утасныхаа цэнэгийг бартал зураг авав. Түүх сонирхдог, уншдаг хүний хувьд олонтаа уншиж байсан газруудыг ялангуяа Хөх нуурыг үзсэндээ нүд сэтгэл баясав. Нээрээ л Хөх нуур гэж нэрлэхээс аргагүй номин өнгөт сайхан нуур юм гээч.

Зургийн тайлбар: Ёстой яаж ч бололгүй ганц удаа вагоны хүчилтөрөгчийг хэрэглэсэн шүү. Далайн түвшнээс дээш 5200 метрт "Germu" өртөөнд түр зогсоход нь салхилахдаа тамхи татчихсан чинь толгой эргээд, амьсгал давчдаад балрав. Купенд хамт явсан хятадууд хавтгайгаараа... зарим нь бөөлжиж байгаа харагдана. Энэ бол уулын сүрд дарагдах буюу өндрийн өвчин. Уг нь асаагуур асахгүй байсан л даа. Хүчилтөрөгч дутаад асахгүй байж. Тэгэхээр нь төөнүүрийн асаагуураар асаагаад... тэгээд л энэ. Монголчууд өндөрлөг газрынхан учраас бас ч гайгүй юм билээ. Манай хамгийн өндөр цэг д.т.д 3474 м. Харин 5200-д бол наргиж болохгүй л шинжтэй.

Зургийн тайлбар: Вагоны ор бүрийн дэргэд хүчилтөрөгчийн ийм үзүүр бий. Амьсгаа давчдавал үйлчлэгчээс гуурсыг авч хүчилтөрөгчөөр амьсгалах ёстой. Вагоны цонх онгойдоггүй, хэт өндөрт цонх онгойлгоод ч нэмэргүй. Харин вагон бол тухтай цэвэрхэн. Лхас явж байгаа хүн очихдоо вагонаар явсан нь дээр. Бээжингээс Лхас хүртэл галт тэрэг дунджаар 160 км.цаг хурдаар 40 цаг явна. Энэ зуур дасч амжих ба хэрэв нисч очвол гэнэт агаар солигдсоноос "уулын сүрд дарагдаад" унадаг. Харин буцахдаа онгоцоор явсан нь дээр.

Миний ээж эх талаасаа хошуудын цагаан ястан хүн байсан юм. Ховдын Булганы торгууд дотор нэг сум хошууд байдгийг хүмүүс тэр бүр мэддэггүй. Ээж баатуд элкэнийх. Дашмагны нь тамга ташуу зураас, малиа тамгатай гэдэг ч бил үү дээ. “Баатуд явсан газар зайсан үгүй” гэж Халимагт хэлэгддэг дайчин овог. Цагаанзам гуай л энэ үгийг хэлж өгсөн юм, өөрөө баатуд юм билээ л. Уг дээд нь Хавт Хасарынхан. Юань гүрэн унахад Хорчны Агсгалдай ноёны хоёр хүүгийн нэг албат ардаа аваад Ойрадын Тогоон тайшид түшсэнд охиноо хатан буулгаж, хошууд болгосон юм билээ. Дунд дөрвөн ойрдын цэргийн жагсаалын манлай болсон учраас тэр. Хожуу дөрвөн Ойрдын үед холбооны тэргүүн байгаад хошуудын таван барс эвдрэлцэж, дүү Хөндлөн увшийг алаад хатан Юм-Агасыг дөчин дөрвөн хоёрын цаазаар тэргүүлэгч болсон Цорос Баатар хунтайжид буулгачихсан гэдэг юм. Тэр муу болж хошууд холбооны тэргүүнээс буужээ. Таван барс гэдэг нь өнөөх алдарт “Убаш хунтайжийн туужид” гардаг Байбагус баатар, Ханхонгор ноён, Хөндлөн увш, Очирт сэцэн, Гүүш хан нар юм уу даа. Хөндлөн увшийнхан Хо өрлөгийг дагаж нүүгээд Ижилд зуу гаруй жил болоод буцаж нүүхэд ирсний хойчис нь Булганы хошуудууд.

Зургийн тайлбар: Хөх нуурын орчмын уудам хөндий. Монголын тэгш өндөрлөгийг санагдуулна. Яг л Хангай, Хэнтийн өмнөд нутаг мэт. Бүр Хүн гүрнээс өмнө ч үүгээр манай өвөг дээдэс аялан дайтаж, эрхшээж, алдаж явсан.

Тэндээсээ вокзалын хоолны газарт орж сэрүүцэн суутал хоёр нөхөр Монголоор ярихыг сонсов. “ӨвөрМонгол ах дүүс хаа хүрч явна” гэвэл “Өмнөдийн хот руу аялж явна” гэлээ. Бид Лхас зорьж яваагаа хэлбэл “Төвдөд самуун болсныг мэдээгүй юу?” гэж байна. Дөнгөж Монголоос ирсэн, Төвдийн талаар мэдээлэлгүй байна гэлээ. “Ямар ажил хийдэг вэ?” гэж асуухаар нь “Та нарт юуны хамаа” гэвэл “Вагонд ямар ажил хийдэг вэ? гэж асуувал төрийн албан хаагч, сэтгүүлч гэж хэлж болдоггүй юм шүү, оруулдаггүй юм” гэж зөвлөв. Үүгээр миний бие буцах болзлоо 200 хувь, Магнай 100 хувь хангаж байсан тул мэргэжлээ сольж “гэр ахуйн барааны дэлгүүрийн эзэн” хэн гэдэг билээ, тиймэрхүү юм бодож олов. Бас дипломат паспорттай дэлгүүрийн худалдагчид байх уу? аайн. Оройн 20 цагт Лхас явах галт тэргэнд суулаа.

Зургийн тайлбар: Чулуу ихтэй, нимгэн хөрстэй. Голын сав дагуу хөрс нь усанд идэгдэж, үлд туссан мэт халцгайрч, чулууд нь ил гарчээ. Газар тариаланд зохимжгүй, гэхдээ хонь сарлагийн сайхан бэлчээр.

Ортол купе нь зургаан ортой болж таарав. Залуувтар эр эм хоёр, бас нэг хөгшин самган хоёр хамт явах болжээ. Хүн ам ихтэй болохоор вагон нь хүртэл ийм байдаг юм байх даа гэлцээд, бичиг үсэг үл мэдэгчийн зиндаанд хүрсэн бидэн хоёр дээд, доод суудлаа олох гэж тасалбар дээрх ханзыг нь замын нөхдөөр тайлбарлуулав. Дүрсийг нь харвал “… you” гэж байгаа мэт дундах зураас нь урт ханз болбаас уулын оройд залрахыг илтгэмой гэсэн тул “билэгшээсээр” оройн дээд очирдарийн суудал дор заларвай.

Өмнөд бүсэд эрт харанхуй болдог тул тэгсгээд унтах болов. Хятадын төмөр замаар явахад манай төмөр замаар явахад сонсдог рок хэмнэлийн бөмбөрийн нүргээн, 45 км/цагаас хэтэрдэггүй яст мэлхийн хурд харин ч нэг байхгүй юм. Хурд нь цагт 160 км. Хөнгөн тэргэнд яваа аятай л бөмбөлзөх юм. Нуулгүй хэлэхэд ядрахаараа хурхирдаг гэмтэй, өглөө нь Магнай Монголын төмөр замын дуунд дарагдсан хурхиралт чинь шөнө унтуулсангүй гэж гомдол мэдүүлэв. Дунд давхрын эмэгтэй инээгээд толгой сэгсэрч байхыг бодоход Монголын төмөр замын сүр хүчинд дарагдсан “баатар эрийн чимээг” харин ч нэг нижигнүүлсэн бололтой.

Зургийн тайлбар: Ус элбэг. Хималайн нурууны мөнх цаст уулсаас эх авсан голууд хаа сайгүй тааралдана.

Зургийн тайлбар: Уулсын хөндий голын сав дагуу олон жижиг суурин бий. Төвдийн төмөр зам цавчим өндөрлөг, уулсын хавцлаар дамждаг гэж төсөөлдөг нь төөрөгдөл. Ус элбэг. Хималайн нурууны мөнх цаст уулсаас эх авсан голууд хаа сайгүй тааралдана.

Зургийн тайлбар: Бээжинд Өвөрлөгчид таараад Төвдөд үймээн гарсан гэж байсан. Лхаст тайван байв.

НЭМЭЛТ:

Төвдийн өндөрлөг нутгийн тухай. Зүүнгарын хаант улс, Ойрадууд яагаад Төвд рүү өнгөлзөөд байв? Тэр дундаа Хошуудууд яагаад Тэнгэр уулаас урагшилж Хөх нуур, Цайдамд хүрсэн атлаа Төвдийн өндөрлөгийг эрхшээх болов?

Нэгд, Хөх нуур орчим бол хэрэмний цаанаас тал нутагт довтлох гарц учраас ойрдууд тэнд хаах ёстой. Нөгөө талаас Чингийнхний хувьд тал нутгаас ирэх аюулыг хаах түшиц юм.

Харин Төвдийн өндөрлөг бол өргөн уудам бэлчээр. Зүүнгар Чинг довтлох бол Алтайн сүвийг гэтлэж, Халхын уудам талыг дайрч гарах (тал, говиос илүү голомт сахисан Халх дайчид аюултай), эсбөгөөс хүн цөөтэй урд замаар, Кунлуний (Хөндлөн нуруу бол 7000 метрээс дээш 10 гаруй оргилтой өндөрлөг бэрх саад) араар тойрч Зүүнгарын цөлийг гатлаад Хөх нуурт хүрч ус бэлчээртэй золгоод хүчээ сэлбээд цааш ахихаас өөр аргагүй.

Тиймээс Хөх нуурыг Хошуудууд авсан ч Чингээс шууд ирэх цохилтоос холдож, доод Төвдөд бэхжээд улмаар Төвдийг эрхшээгээд Чинд дарамт болж байжээ. Манж Чин Хөх нуураар Зүүнгарт довтолж чадалгүй удсан юм, Төвдийн өндөрлөгөөс ирэх довтолгоо, Ойрадын хориглолттой зэрэг тулалдаад урагшлахгүй! Бүр эрт цаг баруун (умард) Хүн нар ийм шалтгаар удаан, Жижиг Шаньюйн үеийг хүртэл тогтносон.

Манайхан Төвдийг нүцгэн хүрэн уулс, чулууны орон гэж боддог. Гэвч Төвд ялангуяа доод Төвд (Амдо манайхан Андуу гэдэг) бол мөнх цаст уулсын цэнгэг усаар тэжээгдсэн, Гималайн ар нөмөрт налайсан, өргөн уудам бэлчээр бөлгөө. Төвд нутаг даяар 5000 гаруй нуур бий. Лхасад өвлийн дундаж температур цельсийн -10 градус. Дулаан гэсэн үг.

Европ жуулчид Төвдийг үржил шимгүй өндөр уулсын орон гэж дүрсэлдэг нь зузаан хар шороон хөрстэй, их мөрний сав, далайн хөвөөний тариачдад л тэгж харагддаг хэрэг. Монголыг бол говь, цөл л гэдэг улс шүү дээ.

Төвдийн өндөрлөг тариаланд тохиромж багатай ч нүүдлийн мал аж ахуйд бол тохиромжтой нутаг юм. Төвдөд явж байхад Хангайн нурууны дундуур эсбөгөөс Алтайн хойд нутгаар явж буй мэт сэтгэгдэл төрнө шүү...

Үргэлжлэл: Төвдөд аялсан тэмдэглэл-2: Лхасын гудамжаар

А.Баатархуяг

2015-08.29