Түүхэн сэдэвт олон гайхалтай нийтлэл, өгүүлэл, номуудаараа та бидний танил болсон Б.Номинчимэд гуайн "Бат, Сүбээдэй нар Европ дахиныг түйвээсэн нь" хэмээх түүхэн найрууллыг уншигчдадаа цувралаар хүргэж байна. Түүх сонирхогч уншигчдын маань оюуны мэлмийг мялаах зөвшөөрөл өгсөн Б.Номинчимэд танд гүнээ талархаж байна.
Бат, Сүбээдэй нар Европ дахиныг түйвээсэн нь (1, 2-р бүлэг)
Монголын их цэрэг Орос болон Кавказ, Каспийн умардад (3-р бүлэг)
Европын зүрх рүү онилов, Цахилгаан цахилах мэт довтолгоонууд (4, 5-р бүлэг)
Бат, Сүбээдэйн их цэрэг Мажарын нутагт (6-р бүлэг)
Монголчууд Лигницийн дэргэд домог бүтээв (7, 8-р бүлэг)
Бат, Сүбээдэй нар Европ дахиныг түйвээсэн нь: Шайо гол цусаар үерлэв (9-р бүлэг)
Мажарт зоосон мөнгө цутган тухлав, Польшийг орхив (10-р бүлэг)
Монгол морьд Атриатын тэнгисийн шорвог усыг үнэрлэж үзэв (11-р бүлэг)
Ургац арвинтай намар өнгөрч, өвөл эхлэхийн өмнөхөн 1241 оны 10 сарын эхний бүтэн сайн өдөр Мажарын тэнгэр гэнэт харанхуйлан нар хиртэж, Пештийн гудамжинд ч хүмүүс бие биеэ харахгүй мөргөлдөхөд хүрчээ. Хүмүүс айн дагжиж, ёрчид муу ёрын дохио хэмээн тунхаглана. Мажар даяарыг дайны үүл бүрхэн, уудам тал, нуга хөндий нь цусаар будагдаж, талын чийрэг морьдын туурайд талхилагдсан энэ үед нар хиртсэн нь Европыг улам бүр түгшээжээ.
Нар хиртсэний дараа Дорнод Европт ер бусын хатуу хахир өвөл болж, онцгой хүйтрэв. Цэнхэр Дунай урьд өмнө тохиож байгаагүйгээрээ барьцалдан хөлджээ.
Жавар тачигнах үеэр хээрийн зэрлэг амьтдын үсний сорлог нь гүйцэж, гялалзан сугсалздагийн адилаар Монголчуудын хийморь золбоо жаварт сэргээд, илд саадгаа ид хавтайгаар зүүн, хүлэг морьдоо сойгоод, дайчин уухайгаа түрхрэн дуудаж, дахин мордоцгоов.
Ер баруунд довтолсон дайны ихэнх гол довтолгоонууд өвлийн тэсгим хүйтэн үеэр болсон байдаг нь санамсаргүй ч зүйл биш юм. Ус намаг, ялаа шумуул ихтэй европт зун цагаар дайтна гэдэг амаргүйн дээр их хүйтэн Монголчуудын тулж дайтах чадварт төдий л нөлөөгүй бол харин дайсанд нь эсрэгээр байжээ.
Юуны өмнө Дунай мөрнийг мөсөөр хялбархан гэтэлж, голын нөгөө эрэгт сүндэрлэх Буда хотыг хялбархан эзлэв. Өмнө нь голын нөгөө эрэгт үхэгсэдийн хүүрийг овоолон, заримыг нь жадныхаа үзүүрт өлгөн Буда хотынхонд харуулах мэтээр сэтгэлзүйн дайныг хангалттай хийсэн байжээ. Тэндээсээ умардад хөдлөн, эртний их нийслэл Эстергом хотыг бүслэн хааж, 30 их харвуур зоож бууджээ.
Энэ үед Словакт байсан баруун замын цэрэг нь хүч хавсарч ирэв. Эстергом удаан тэссэнгүй. Мажарын эртний нийслэл энэ хотын хэрэм бэхлэлт сайнд найдаж, мажар, франц, германы олон ихэс ноёд, газрын эзэд, чинээлэг худалдаачид цугласан байжээ. Гэвч Монголчууд энэ үе ирэхэд ямар ч бэрх хэрэм цайзыг хялбархан эвдэлж сурсан байлаа. Тэдний өмнө хэрэм цайзад хоргодоод тайван сууна гэдэг нь толгой дээрээ цаасан халхавч бариад суухтай адил шахуу зүйл байв. Хотын бэхлэлт найдваргүй болох үед ихэс дээдэс нь алт эрдэнэсээ булж, нууж, заримыг нь шатааж, адуу малаа алжээ.
Эстергомыг эзлээд Бат хаан Хадаан жанжинд нэгээс хоёр түмт өгч, Бела ванг газрын мухраас ч болов олж барихыг даалгав. Хадаан цэргээ аван, зам зуурын хотуудыг эзлэхийг нь эзэлж, бэхлэлт хамгаалалт сайтай, хугацаа алдаж магадгүйг нь орхин гарч, шулуухан Загребийн зүг давшив.
Харин IV Бела вантан энэ зуур Монголчууд эх оронг нь орхиод гарч явах болов уу хэмээн горьдон горьдон Загреб (одоогийн Кротиагийн төв) хотноо бүтэн зун, намрын турш хүлээхийн зэрэгцээ Папаас эхлээд Европын бүхий л хаан, вангуудад захидал шидлэн, хамгаалж туслахыг, хамтарч хүчээ нэгтгэн Монголчуудын эсрэг тэмцэхийг гуйх, уриалах хослуулж байсан байна. Нэг ч олигтой хариу хөөрхий Белад ирээгүй ба хамгийн нааштай нь Пап ламтны Монголчуудтай тэмцсэний төлөө бүх нүгэл хилэнцийг нь хэлтрүүлнэ хэмээн Исүс бурхны газар дээрх биет төлөөлөгчийн хувьд амласан амлалт байжээ. Энэ ч бараг л тохуурхал мэт үзэгдэнэ.
IV Бела вантан Драва голын эрэг дагуу олон харуул, туршуул байршуулж, сэрэмжилсэн нь аминд оржээ. Монголчууд түүнийг барихаар хотонд довтлох чоно мэт хомхолзон ойртож буй мэдээ авсан вантан болон түүний дэргэд цугласан мажар, хорватын ихэс ноёд бүгдээр олон жижиг хэсэг болон бутраад Хадаан жанжинг Дравагийн их ус гатлахаас өмнө амжиж тэнгисийн зүг дутаажээ. Голлох ихэс дээдэс нь вантандаа бараа болж Сплито руу явсан байна. Ийнхүү олон хэсэг болсон нь Белаг чухам аль хэсэгт нь явааг мэдэн хөөхөд нэн бэрх болгосон байна.
Хадаан жанжны цэргээ хэдэн анги болгоод тэнгис рүү давшив. Өөрөө эртний Ромын үеийн хот Сплитогийн дэргэд байх Калисо цайзад Белаг хоргодож буй мэдээ сонсоод тийш довтолгов. Ийнхүү Монголчууд нэгэн зэрэг хэд хэдэн чиглэлээр Атриатын тэнгист хүрчээ. Хамгийн умардад Сплитогоос 200 орчим км зайтай байх Кротиан Паг орчмоор тэнгист очсон бололтой байна.
Хуучин ЗХУ-ын зохиолч, түүхч В.Ян баруунд ихэд тархсан “Сүн далайн хөвөө тийш” түүхэн зохиолдоо Монголчууд баруун далайд хүрсэн тухай “Нүүдэлчдийн өмнө тэнгис цалиглан долгисч, тунгалаг ус эргийг долоон өнгө өнгийн хайрга, жижиг жижиг дунг угаан наадах ажээ. Сахлаг дэлтэй пөөнөгөр морьд ус руу орж, гүйн ирэх долгионыг сэжиглэнгүйгээр үнэрлэх боловч тэнгисийн шорвог уснаас даан ч уухгүй байлаа” гэж дүрсэлжээ.
Харин Монголын түүхч, зохиолч, зураач Т.Мандир “Хорин нэгэн хөрөг” түүхэн хөрөг тэмдэглэлдээ ийн бичсэн билээ.
...Сүбээдэйн цэрэг тэнгис рүү хошууран орсон тэгш өндөрлөг дээр гарч ирэх үед огторгуйг зэгэл үүлс бүрхээд их усны зүгээс салхилж эхэлжээ. ... Тэнгисийн хөвөөнд Сүбээдэй баатар эхэлж хүрэв. Нутгийн ихсээс хоёр нь мориноосоо бууж баатрын хүлгийн зуузайнаас атган тэнгисийн ус руу орлоо. Нар үүлсийн цаагуур нуугдахад тэнгэр тэнгис хоёрын зах мандал ууссан мэт, давалгааны хяр дээрх цав цагаан хөөс л энэ бүдэг саарал орчныг сүлнэ.
“Төрөлх хөх бууцанд минь хүрэх газар үгүй” гэсэн Бужиг аравтны үгийг Сүбээдэй эрхгүй эргэн дурслаа. Мориных нь хөлийг үл таних далайн ус угаана. Элсэн хаялгаар цэрэг морь дүүрсэн ч эх захгүй шуугиан болсонгүй, өвгөн байцсыг уйгагүй өдөн оролдох аальгүй долгисын чимээ л нам гүмийг эвдэнэ. Сүбээдэй дуулгаа авлаа. Далайн орог буурал мандал түүнд хаврын хавсарганд нүдүүлсэн нутгийнх нь нүцгэн бор толгодыг санагдуулжээ.
-Атираатай байна гэж Сүбээдэй санаандгүй чанга хэлжээ.
Царайд нь санаашралын сүүдэр буугаад холхийг ширтэн хөшсөн цуут жанжныг нүд салгалгүй харж байсан харийн хоёр хүн тэр үгийг бие биедээ шивнэн лавлав. Сүбээдэй дуулгаа өмсөөд:
-Аяа, Атираат тэнгис гэж давтан өгүүлхэд цэргүүд ам дамжуулан авч, дор бүрнээ цээжлэх адил “Атираат тэнгис, Атираат тэнгис” гэлцжээ.
Гэхдээ энд Сүбээдэй баатар болон Бат хааныг Атираатын тэнгисийн эрэгт биеэр очсон тухай тодорхой мэдээлэл байхгүй ч мөн очоогүй гэх мэдээ бас байхгүй юм. Батлах боломжгүй атлаа няцаах ч боломжгүй тийм өгөгдөл үнэн гэж түүхэнд бий. Ийм тохиолдолд учирзүйн ухаан няцаах боломжгүйг нь илүү магадтай гэж үздэг байна. Тэгэхээр Сүбээдэй баатар болон Бат хааныг Атираатын тэнгист хүрсэн гэх магадлал нь илүү гэсэн үг юм. Ерөөс бид л өөрсдөө түүхийнхээ ийм бүрхэг бүдэг зүйлийн илүү магадтайг нь тодруулан дөвийлгөж эс өгөх аваас бидний өмнөөс хэн тийм сэтгэл, зүтгэл гаргах билээ. Тэгээд ч Бат хаан, Сүбээдэй баатар нар гол хүчээ аван Босни, Серби хүрч, Дунай, Драва хоёр мөрний бэлчирт байх Бач хот орчмоор Белград руу урагшилж байсан нь тэнгис далайн хязгаараас 250 гаруйхан км зайд байв. Тэр цагт 250 км-ын зай гэдэг нь Монголчуудын хувьд хоёрхон өдөрчийн газар, ёстой “жирэмсэн эмийн шээх” төдий зай байж. Иймхэн зайд ирчихээд баруун далай хүрэхгүй буцах сэтгэлзүй манай хоёр их жанжинд лавтай байхгүй буй.
Харин Сүбээдэй баатар Атираат тэнгисийн (Adriatic sea) нэрийг ийн оноож өгсөн тухайд бол энэ зөвхөн зохиолчийн уран сэтгэмж билээ.
