Өмнөговь аймгийн төв Даланзадгадаас баруун тийш 180 километр цувран үргэлжилсэн хэд хэдэн нуруунаас тогтох Баруунсайхан, Дундсайхан, Зүүнсайхан хэмээх 3 том нурууг Говь гурван сайхан уул хэмээнэ. Гурвансайхны нурууны хамгийн өндөр нь Зүүнсайхан уул бөгөөд далайн төвшнөөс дээш 2846 метр юм. Энэ ууланд алдарт Ёлын ам, Охин хөтөл бий. Байгалийн энэ үзэсгэлэнт тогтоц бүхий газартай холбоотой нутгийн ардын дунд яригдаж үлдсэн нэгэн гунигт домог байдгийг та бүхэндээ сонирхуулья.
Олон жилийн өмнө юм гэнэ. Оргүй худал цуурхлаас үүдэн орь залуу нэгэн сайхан эр орчлонгоос хальсан тухай энэ домогт гардаг. Ямар хүний хэн ч байсан юм бэ дээ, лав говь нутгийн үзэсгэлэн сайхан бүрдсэн Янгирцагийн хөтлөөр нутагладаг ядуу айлын нэгэн залуу янаг хайрын сэтгэлээ нутгийнхаа нэгэн сайхан бүсгүйд өгч хамтран амьдрах ирээдүйнхээ хүслийг илчлэн ханилан суухаар болзоо тохирсон юм байжээ. Янгирцагийн хөтлөөр нутагтай хөөрхөн бүсгүйн нас бие гүйцэхэд хөлчүү архичин хүүдээ гэргий болгож авахаар хэзээнээс нууцхан санаархсан хэрцгий нэгэн баян харц хоёр залуугийн ханилан суух гэж байгааг сонсоод хос залуусын амьдралыг бүрэлгэх хорон муу санаа сэдэж эхэлжээ. Эрт урьд цагаас уугуул нутгийнхны дунд Ёл хэмээх уулын махчин шувуу өвлийн тэсхийм хүйтэнд хүн хүрэхийн аргагүй эгц цавчим хаданд үүрээ засаж гурван ширхэг өндөг гаргадаг гэж бас нэг домог яриа байдаг байжээ. Тэр гурван өндөгний нэг нь анч хурдан тайга нохой, нөгөө нь алмасан хурц сүх, гурав дахь арван алд аргамж болдог. Ёроол нь харагдахгүй өндөр хадан дээр гарч ёлын өндөгнөөс гарсан тэр гурван зүйлийг авч чадсан хүний санасан бүхэн бүтэж хүссэн бүхэн биеллээ олдог гэдэг байжээ. Тэрхүү домог яриаг нутгийн өнөөх баян овжноор ашиглаж арга заль хэрэглэн нэг өдөр хүүд ингэж хэлжээ.
Ах нь залуу насыг үзээгүй биш дээ. Айл гэр болох гэж байгаа улсад чинь аяга шанаганаас эхлээд авдар сав, гэр орон, ам тослох арав таван мал хүртэл алийг тэр гэх вэ. Амьжиргааны юм бүхэн хэрэгтэй шүү дээ дүү минь. Дүү хүүгийнхээ амьдрал үйлсийг дүүрэн бэлгэтэй, түвшин жаргалтай болоосой гэхдээ чамд би сайхан арга зааж өгье. Өндөр уулын орой ажиглаад байхад өнөө маргаашгүй ёл шувуу өндөглөх болсон шиг байна. Өвлийн ид хүйтэнд өндөглөдөг амьтан гэнэ билээ. Харин тэр шувууны үүрнээс өндгийг авч чадсан хүн хагартлаа баяжиж, нэг насаараа жаргадаг юм гэдэг шүү гэжээ.
Ядуу хүү баяны ятгасан цаад учрыг ойлгоогүй ч гэсэн баян хүний бааш их, бартаг дархны хог их гэдгийг бага балчраасаа сайн мэдэх болохоор баяны үгэнд орсонгүй гэнээ. Баян аргаа өөрчлөхөөс өөр замгүй болж хангай дэлхийн хишиг хүртэх заяагүй хар гуйлгачин чамаар ёлын өндгийг авчруулж байгаад ёстой баяжих гэдгийг үзүүлээд өгье, гайгүй. Харин чамайг өндөг авчрахгүй юм бол хайран амины чинь хохь болно шүү хө гэж харгис муухайгаар авирлаж гэнэ. Хүүг хар гэрт хорьж, хэд хонуулаад нэгэн өдөр ханын модонд барьж хүлээд хадны уруу урт аргамжаар буулгаж явуулсаар яг үүрэнд хүрмэгц яргачин баяны тушаалаар бараа болоочид нь барьсан уяагаа алдсан хүн болж сул хаячихаад яваад өгчээ. Өвлийн тэсхийм жаварт өмгөөлж аврах хүнгүй өнчин хүү халил хадны ирмэг дээр ханын модонд хүлээтэй хаашаа ч хөдөлж чадахгүй осгож орчлонгоос хальсан юм гэнэлээ. Үнэнч хонгор хар хүүгээ үл бүтэх хүмүүсийн гарт хөөрхийлөлтэй амь үрэгдсэнийг хөтлийн хөөрхөн бүсгүй сонсож уй гашуу, уйтгар гунигт автаж хөхөө өвлийн хүйтэнд хорвоогоос хальсан юм гэнэлээ гэж домогт төгсдөг. Түүнээс хойш Ёл хад, Охин хөтөл гэдэг нэр бий болжээ.
Олон сая жил уулын үер, байнгын урсгалт горхийн усанд идэгдэж үүссэн давчуу нарийн хавцал Зүүн сайхан ууланд байдгийг хүмүүс Ёлын хөндий гэцгээдэг. Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн энэхүү хөндийн эхэндэх Бүст улаан гэдэг эгц өндөр хаданд ёл шувуу үүрлэн өндөглөдөг ажгуу.
