Тэр гайхамшигт ордонд дээдсийн хэрэглэж асан эд зүйлс, хааны сэнтий, исэр суудал, хивс, хөшиг, ширээ сандал, ер буй бүхэн нь гайхамшигтай байжээ. Зарим нь ур хийц, чанар чансаагаараа өнөөгийнхөөс ч хол илүү байсан гэдэг. Хубилай хаан насныхаа сүүл рүү өвөг дээдсийнхээ зураг хөргийг зуруулан ордондоо залж, тэдний тахилгын сүмийг байгуулж, зургуудаас нь хувь хуулбар хийлгэн залж, тахиж шүтэх болжээ. Тэгж өвөг эцэг Чингис хаан, эмэг эх Бөртэ үжин, өөрийн эцэг Тулуй, эх Сорхагтани бэхи нарын хөргийг зуруулсан байна. Зарим түүхийн тэмдэглэлд өндөр өвөг Есүхэй баатар, өндөр эмэг Өэлүн эхийн хөрөг дүрийг ч бүтээлгэн сүмд залсан гэх нь бий. Тэдний тахилгын сүм тус тусдаа байсан нь үнэн юм.

Чингис хааны энэ эш хөрөг бол яг тэр үед ийм зорилгоор бүтээгджээ. Түүнээс өмнө их хааны хөрөг зураг байсан, түүнийг ордны зураач Хорихусун харж байгаад хуулж зурсан, бас Хубилай хаан түүнд, миний өвөг эцэг ийм хүн байсан хэмээн дүрслэн хэлж зуруулсан гэдэг. Тэгэхээр өнөөг хүрч ирсэн энэ эш хөрөг бол Чингис хааны хөрөг мөн гэдэгт эргэлзэх учиргүй.

Өнгөрсөн зууны ерээд оны үест цаг өөр болж, монголчууд түүх, соёлынхоо тухай айж бэргэлгүй дуугарах болсон сайн цагийн эхэнд зарим хүн энэ зургийг Чингис хааны хөрөг биш, Хятадын нэг жанжны хөрөг хэмээн мэдэмхийрч, эргэлзэх сэтгэл төрүүлж, олны сэтгэл, итгэлийг бүдэгрүүлж байсан юм. Үнэндээ тийм байх учиргүй аж. Яахлаараа мянга шахам жил ордлон сууж ирсэн үе үеийн хаад дээдэс Чингис хааны хөрөг хэмээн өөр хүний зургийг шүтэн тахиж, хамгаалан хадгалж ирэх билээ?

1368 онд Юань гүрний сүүлчийн хаан ухаант Тогоонтөмөр Дайду-Хаан балгасыг орхин гарахдаа Хубилай хаанаас хойших Монгол арав гаруй хаад зуу шахам жил ордлон суусан энэ хот, орд харшаас бараг юу ч авч явж чадаагүй байдаг. Тиймээс дэлхийн хагасыг эзлэн нэгтгэсэн их гүрний хааны ордонд дэлхийн өнцөг булан бүрээс цугларсан тоо тоймгүй их гайхамшигт эд зүйлс үлдэж хоцорсон нь мэдээж юм. Тэр бүхний дотор Чингис хааны эл эш хөрөг байсан нь лавтай.

Чингэж хэдэнтээ их хааныхаа сүнс сүлд оршсон гэгээн дүрийн өмнө саатан зогсч, тэрхүү эш хөргийг тогтоон ажиж, эртний гайхамшигт судар ном шимтэн унших лугаа адил сэтгэл татагдан үзэвэй. Их хааны эш хөрөг үнэхээр гайхамшигтай ажээ. Тайванийн “Хааны ордон” музейгээс хэвлүүлсэн “Хааны ордны уран зураг, уран бичлэгүүдийн бүртгэл”-д дурдсанаар, тус музейд хадгалагдаж буй Чингис хааны энэ хөргийн өндөр нь 59.4 см, өргөн нь 47 см хэмжээтэй, торгоор бүрж хавтасласан зураг юм. Хаадын зураг тус бүрийн баруун талын хуудсан дээр тухайн хүний товчхон намтрыг хавсаргажээ. “Юань улсын түүх, тахил тайлгын тэмдэглэл”-д дурдсаныг үндэслэвэл, 1277 оны наймдугаар сард Хубилай хааны зарлигаар гүрний их нийслэл Дайду-Хаанбалгаст дээдсийн тахилгын сүм байгуулах зарлиг буулгаж, улмаар удаахь оны арван нэгдүгээр сард дахин зарлиглаж Чингис хааны хөргийг бүтээхийг ордны зураач монгол үндэстэн Хорихосунд даалгасан байна. Хорихосун зураач их хааныг амьд сэрүүнд нь үзээгүй боловч ач хүү Хубилайнх нь дүр төрхөөр баримжаалж зурсан гэж үздэг. 1279 оны хоёрдугаар сард дахин зарлиг буулгаж Чингис хаан, Өгөдэй хааны хөргийг хувилан Судар бичгийн хүрээлэнд байрлуулж хавар, намрын улиралд тахилга үйлддэг болжээ.

Хөргийг илүү тод харуулвал

Их хааны хөргийг сайтар ажин өгүүлье: Хаан бээр тэргүүндээ элдэв гоёл чимэглэлгүй жирийн нэг малгай өмсчээ. Малгайн нүүрэн тал нь цагаан өнгөтэй, орой нь хар өнгөтэй, арьсан малгай бололтой. Дашрамд дурдахад, Хубилай хааны зураг дээр тэр бас яг ийм, гэхдээ нүүрэн тал нь хар, орой нь цагаан өнгөтэйгөөр дүрслэгджээ. Нарийн ажвал малгайг хийсэн бөс эдийн ширхэг, ангийн үсний ширхэг нь ялгаран харагдана. Тэгэхлээр энэ бол булган малгай биз. Асаасан дээл нь цагаан өнгөтэй. Мөн л элдэв гоёл чимэглэл, товч сэлт байхгүй, эртний монгол дээлийн нийтлэг хийц хэлбэртэй. Хубилай хаан зураг дээрээ бас л яг ийм дээлтэй байна. Тэр үеийн монголчууд толгойн оройн үсийг хусч, зулай дээрээ тав гэзэг үлдээдэг, мөн хоёр чихний дээд ард туг үс үлдээн, түүнээ доош сүлжин унжуулдаг байжээ. Үүгээрээ хитанчуудын үсний засалттай тун адилхан юм. Түүх бичлэгт тэмдэглэсэнчлэн, Чингис хааны хөргийг зурсан энэ тиг жаягаар хожмын хаадын хөргийг зурдаг журамтай болсон нь үнэн аж. Хайсан хүлэг, Төмөр өлзийт, Ринченбал Эрдэнэцогт, Содбал гэгээн хааны хөрөг бүгд ижил хийж загвартай, өмссөн дээл хувцад, үс гэзэг, суугаа байрлал зэрэг нь яг адилхан байна.

Утга халин цухас дурдахад, дээл асаах гэдэг үгийг хүүхэд залуучууд ойлгохгүй байж магад. Аливаа хэлэнд найруулгын түвшин гэж байдаг агаад жишээ нь, өмсөх гэвэл жирийн үг, асаах гэвэл эрхэмсэг найруулга, хэдрэх гэвэл дорд утга болно. Идэх гэвэл жирийн утга, зооглох гэвэл эрхэмсэг найруулга, гудрах гэх нь доромж хэллэг, энэ мэт айлчлах-залрах-ирэх, унтах-нойрсох-дугжрах... гэх мэт олон жишээг дурдаж болно. Монгол хэл энэ шинжээрээ асар баялаг билээ.

Тэр үеийн Хятадын Сүн улсын элч Жао Хун бээр 1220-иод оны үед Сүн улсын элч болж Монгол оронд зорчин ирж их хаанд бараалхаж байсан бөгөөд харьж очоод бичсэн “Монгол татаарын тухай бүрэн тэмдэглэл” хэмээх судар нь дэлхийн Монгол судлалд нэгдүгээр эх сурвалж болдог үнэт бүтээл билээ. Тэрээр уг бүтээлдээ ингэж бичжээ: “Татаарын эзэн Тэмүжиний бие төрх хүдэр чийрэг, магнай өргөн, сахал урт, сүрлэг агуу, ер бусын болой” гэсэн байдаг. Чингис хааныг нас барснаас хойш дөч гаруй жилийн дараа Хубилай хааны дэргэд ирж шадарласан италийн алдарт жуулчин Марко Поло өөрийн сонссончлон: “Чингис хааны бие бялдар хүдэр чийрэг, билэг ухаан хурц сэргэлэн, үг яриа онцгой агаад баатар эрэлхгээрээ алдаршжээ” гэж тэмдэглэсэн бөгөөд, Хубилай хааны төрх байдал нь түүний өвөг эцэг Чингис хаан лугаа адил гэж сонссоноо бичсэн байдаг. Эдгээр мэдээ занги, эл эш хөрөг зэргээс үзэхэд Чингис хаан нь өндөр сүрлэг, хүдэр чийрэг биетэй, өргөн нүүр, уужим магнайтай, урт цагаан сахалтай, ухаалаг тогтуун харцтай хүн байжээ.

Чингис хааныг сэрүүн тунгалаг ахууд нь уулзаж учирсан өөр нэг хүн бол Даос хэмээх Бомбын шашны их арш Чанчунь бомбо мөн. Түүнийг дагалдан бараа болж аялан явсан шавь Ли Жичан нь аян замын тэмдэглэл хөтөлж явсан агаад Хятаддаа буцаж очсон хойноо “Чанчунь бомбын өрнө зүгт аялсан тэмдэглэл” хэмээх алдарт судрыг тэрлэн бичжээ. Харамсалтай нь энэ сударт их хааны дүр төрхийн тухай огт дурдсангүй. Үүнийг хоёр зүйлээр таамаглан цайруулж болно.

Нэгдүгээрт, Чингис хаан бусдаас ялгарах юмгүй монгол хүн байж. Тиймээс явуулын хүмүүс түүнийг онцлон дурдаагүй байх нь. Өнөөдөр гадаадын зарим улсад Чингис хааныг монгол биш, казах хүн байсан, япон, орос, европ хүн байсан гэх зэргээр булаалдах болсон. Хэрэв тийм бол түүнтэй уулзаж, бараалхаж явсан Жао Хун, Чанчунь бомбо гээд олон хүн энэ тухай зайлшгүй дурдах ёстой байсан. Үгүй ядаж л “Өнөөх зэрлэгүүдийн чинь дунд нэг огт өөр хүн..., казах хүн, орос хүн байж байна шүү!” гэж дуу алдах байсан нь гарцаагүй. Гэтэл хэн ч тэгж хачирхаж гайхсангүй. Хэрэв тийм байсан бол хожмын Марко Поло, Плано Карпини, Вилгельм Рубрук зэрэг олон элч төлөөлөгчид ч энэ тухай сонсч л таарна. Гэвч хэн ч тэгж хэлсэнгүй, бичсэнгүй. Тэгэхлээр Чингис хаан бол яах аргагүй монгол хүн байсан, хүн гайхаж хачирхамгүй, бусад монголчуудаасаа үл ялгарах эгэл жир монгол хүн л байсан байж таарна аа.

Хоёрдугаарт, “Чанчунь бомбын тэмдэглэл”-ийг бичсэн шавь Ли Жичан нь багшийгаа дагалдаж яваад зам зуурт үлдэж хоцроод, буцах замд нь угтан нийлсэн байдаг. Тийм учраас эл түүхэн үйл явдлыг бичиглэж тэмдэглэсэн гол эх бичээч нь Чанчунь бомбыг Чингис хаанд золгон бараалхахад биеэр байлцаагүй юм. Чухам тиймээс их хааны дүр төрхийг эл номд дүрслэн өгүүлээгүй нь тун магадтай.

Тайваньд хадгалагдаж ирсэн Монголын хаад, хатдын хөрөг зургуудын хамт хадгалагдаж байгаа Чингис хааны эш хөргийг үзэж шинжээд олж мэдсэн, төрсөн сэтгэгдлээ одоо хуваалцсу.

Нэгдүгээрт, энэ зураг бол Чингис хааны эш хөрөг эргэлзээгүй мөн. Бүр тодруулвал, 1278 онд Хубилай хаан өвөг эцгийнхээ хөргийг зуруулах зарлиг буулгаж зуруулсан тэр хөрөг мөн гэж үзэж байна. Ингэж үзэх хэд хэдэн учир байна. Юуны өмнө энэ хөрөг бол энд тэндээс, өөр газраас, хожим хойно тэгж ингэж олдсон гэсэн зохиомол үлгэр домоггүй. 1949 онд Дундад Иргэн Улсын Ерөнхийлөгч Чан Кайши Хятадаас дүрвэн Тайвань арал руу гарахдаа, лавтайяа сүүлийн мянга орчим жилийн туршид Хятад орныг эрхшээсэн үе үеийн зүрчид, монгол, хятад хаад төрж барьсаар ирсэн Бээжин дэх Хааны ордонд тэдгээр үе үеийн хаад, дээдэс эдэлж хэрэглэж, хадгалж хамгаалж ирсэн хэдэн мянган эд өлгийн зүйлс, хаадын эрдэнэсийн санг зөөж авчирсны дотор энэ хөрөг хүндтэй байр эзэлдэг хосгүй үнэт өв дурсгал юм.

Хоёрдугаарт, тэгэхлээр Чингис хааны энэ эш хөрөг бол олон үе дамжин хааны ордонд хадгалагдаж ирсэн эх хувь мөн. Хөрөг дээрх дүр бол өөр хэн нэгэн биш, Чингис хаан мөн гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй. Зарим хүн энэ зураг дээрх дүрийг Чингис хаан биш, энэ бол хятадын цэргийн жанжин гэх нь байдаг. Шуудхан хэлвэл, Монголын Юань гүрний эсрэг улаан алчууртны бослогыг зохион байгуулан удирдаж, монголчуудын эсрэг хядлага үйлдсэн Шань мужийн захирагч Гоу Цишин гэгч хүн хэмээн 1743 онд Шангуан Жоу гэдэг хүний бичсэн номонд байдаг гэнэ. Тэр номын үгээр бол Гоу Цишиний хөргийг Чингис хааны хөрөг болгон засахдаа сахал нэмж, малгайг нь ангийн үсээр чимэглэн, өмсгөлд нь эмжээр нэмсэн гэнэ. Ийм зүйлд итгэхийн аргагүй юм. Тэгээд ч өнөөдөр Чингис хааны хөрөг хэмээх нэртэй зураг хоёр байдгийн нэг нь Бээжинд хадгалагдаж байдаг бөгөөд эл номд чухам тэр хөргийн тухай өгүүлсэн нь магадтай юм.

Гуравдугаарт, Тайванийн музейд ганц энэ зураг хадгалагдаж байгаа бус, үүний хамт Юань гүрний Монгол хаад, хатдын 25 зураг бий. Тэдний эдэлж хэрэглэж асан зүйлс, эш хөргүүд, хувийн цуглуулгад байсан Юань гүрнээс ч өмнөх цаг үеийн уран зураг, бийрийн бичлэгүүд байна. Эд бүгд тэртээх 13 дугаар зуунаас хамтдаа хадгалагдсаар өнөөг хүрч ирсэнд эргэлзэх нь илүүц буй заа. Ялангуяа Монголын хаад, хатдын эш хөргүүд бүгд нэг эх загвартай, дээр өгүүлсэнчлэн хаад, хатдын хөргийг зурах тогтсон журам, тиг жаяг байсны дагуу бүтээгдсэн хөргүүд юм.

Дөрөвдүгээрт, Чингис хааны хөргийг зурахад Хубилай хаанаар үлгэр болгосон гэдэг үг үнэний ортой байна. Үүнийг хоёр хааны хөргийг зэрэгцүүлэн харахад төвөггүй мэдэгдэнэ. Чингис хааны хөрөг дээр хааны асаасан дээл, малгай нь ерөөсөө л Хубилай хааны хөрөгт түүний өмссөн тэр дээл, малгай дүрээрээ байна. Хоёр зургийг зурахдаа нэгийг нь суурь болгож, түүнийгээ нөгөөг нь зурахдаа шууд ашиглажээ гэж хэлж болохоор. Хоёр хааны тэргүүн, нүүр царай, сахал үс, чих зэрэг эрхтнийг маш адилхан зуржээ. Та бүхэн ажигтун.

Ингээд үзэхээр энэ хоёр зураг нэг үед нэг дор бүтээгдсэн, нэг зураачтай нь эргэлзээгүй байна. 1368 онд Монголын ноёрхол дууссаны дараахан бичигдсэн “Юань улсын судар”-т тулгуурлан Өвөр Монголын эрдэмтэн Сайшаал “Чингис хааны товчоон”-доо бичсэнчлэн, Хубилай хаан өөрөөрөө үлгэр болгон зуруулсан гэдэг нь үнэн боловч, харин өтөл насны овор суулган үрчлээс нэмж зуруулсан гэдэг нь худлаа юм. Яагаад гэвэл 1279-80 оны үед буюу уг хөргүүдийг бүтээж байх тэр цагт Хубилай хаан өөрөө, өвөөгийнхөө тэнгэрт хальсан тэр насан дээр ирсэн буюу 65-тай болоод байсан тул тэгж өтөл насны овор суулгаж, үрчлээс зураас нэмэх шаардлагагүй мэт санагдана. Харин өвөөгөө ямархуу дүр төрхтэй хүн байсан талаар зураачид сайтар хэлж зөвлөсөн байж таарна.

Хубилай хааны хөрөг

Энэ бүхнээс үзэхэд, өдгөө Тайваньд хадгалагдаж байгаа эл зургийг их хааны өөрийнх нь зураг биш, хятад жанжны зураг гэх аваас Хубилай хааны хөргийг ч өөрийнх нь биш, өөр хүний зураг гэж үзэхэд хүрнэ. Гэтэл өнөөг хүртэл Хубилай хааны хөргийг өөрийнх нь биш гэж байсангүй, бас энд хадгалагдаж байгаа их хааны хөргийг ч өөрийнх нь биш гэж байсангүй. Дахин хэлэхэд мөн, биш гэж мэтгэлцэж ирсэн тэр маргааны бай бол өөр зураг юм аа.

Эцэст нь мөхөс бичгийн хүмүн бээр нэгэн зүйлийг монгол түмэндээ хүргэх гэсэн билээ. Тэр бол Чингис хааны харц авай. Тийм ээ, эл хөрөг дээрх Чингис хааны харц тун учиртай анам. Хөргийг хэдэнтээ дэргэдээс нь харж, нягтлан шинжиж, тогтон харах тусам их хааны харц ер бишийн болох нь улам бүр мэдэгдэнэ. Их хааны харц үнэхээр жир биш, ямархан нэгэн ид шид, нууцхан увьдас шингэсэн мэт харагдана. Тогтон харах тусам тэр харц далд гүн утга агуулах мэт, хүнд гүн бодолд автсан мэт, эс бөгөөс чимээгүйхэн ямархан нэгийг асуух мэт ээ. Олон үеийн туршид ордонд залагдаж, үр хүүхэд, ач зээ, хойч үеийнхэндээ шүтэгдэж ирсэн энэ зурагт их хааны сүнс, сүлд хийморь шингэсэн байж таарна.

“Жоконда” хэмээх алдарт зураг Париж хотноо Луврын музейд залаастай байдаг. Тэр зураг дээрх Мона Лиза хатагтайн инээмсэглэл хэдэн зууны туршид хүн төрөлхтнийг гайхашруулсан ирсэн билээ. Жокондагийн үл ялиг инээмсэглэл асар их нууцыг агуулсан хэмээн цэцэрхэн өгүүлэгчдийн цуваа үл тасарна. Тэр инээмсэглэл нээрээ ямар далд нууцыг агуулдаг билээ? Үүн шиг Чингис хааны харц асар ихийг агуулнам, өгүүлнэм.  Их хааны эл хөрөг ном хэвлэлд орсон, цаасан дээр буулган хувилж, зарж байдгаасаа огт өөр аж. Дэргэд нь зогсч байгаад хажуу тийш алхан хөдлөхөд тэр харц дагаж хөдлөх шиг болно. Зогтусч дахин ажихуйд далдын ид шид, увьдсаар ховсдон татаж, тэр харцаараа чимээгүйхэн шивнэх шиг болно. Их хааны харц ямархан далдын нууцыг агуулнам, бас ямархан учрыг өгүүлнэм бол? Та ажигтун, тайлагтун!

Тайванийн музейд буй Монголын түүх, соёлын холбогдолтой эд үзмэр, өв дурсгалуудыг Монголдоо аваачин монголчууддаа үзүүлэх талаар бид ярилцаж байгаа. Хэзээ нэг цагт, гэхдээ хол биш ойрхон нэгэн цагт эрхэм уншигч та тэдгээрийг, түүний дотор их хааныхаа эш хөргийг үзэх завшаан буй гэдэгт итгэнэм. Тэр цагт та, их хааны харцыг сайтар тогтон ажаарай. Тэр харц асар ихийг өгүүлнэм, бас далдхан нууцыг агуулнам.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн,
   Хэлбичгийн ухааны доктор Я.Ганбаатар.
2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдөр,
Тайвань, Тайбэй хот.

2015 онд зохиогчоос Тайванийн музейтэй хамтарч хэвлүүлсэн цомог ном