ХАМАГ МОНГОЛ - ХЭРЭЙДИЙН ДАЙН (ХЭРЭЙДИЙН СУНГАА ДАЙН)

Бэлтгэсэн: О.Наранбаатар

МЭ-ний XII-XIII зуунд Алтай, Хангай, Хянганы их уулсын завсар болоод эдгээр их уулсыг тойрон тархай бутархай олон овог аймгууд нүүдэллэн аж төрж байв. Эдгээр нь Хамаг Монгол, Хэрэйд, Татаар, Мэргэд, Найман, Олхонууд, Онгууд гэсэн тус тусдаа ханлиг улсуудад хуваагдан хоорондоо эрх мэдэл, газар нутаг булаацалдан алалдан тэмцэлдэж байжээ.

XII-XIII зууны үеийн нүүдэлчдийн байршил

Жич: Татаарыг одоогийн Сүхбаатар аймаг руу, Олхонуудыг Дорнод аймгийн нутаг руу оруулж зурагласан байдаг ч зөв бурууг нийтлэлээс харна уу.

Энэхүү нийтлэлээр эзэн ЧинГис хааны Их Монгол Улсыг үүсгэн байгуулах үеийн хамгийн их ур ухаан, хүч чадал шавхсан Хамаг Монгол-Хэрэйдийн дайны тухай өгүүлэх юм. “Монголын нууц товчоон” (МНТ) дээр цухасхан дурдагдаад өнгөрдөг энэхүү үйл явдал нь “Монгол товчион түүхийн тайлал” (МТТТ) судар дээр “Хэрэйдийн сунгаа дайн” нэртэйгээр орсон байх бөгөөд энэ дайн нь чухамдаа ямар их гайхамшигтай нууцыг агуулан байсныг дэлгэрүүлэн өгүүлэхийн зэрэгцээ тухайн үед нэрлэж байсан газар усны нэрийг одоо үед сэргээн босгож, үйл явдлыг задлан шинжилж өөрийн тайлбарыг нэмэн Дайны арга ухаан стратеги, тактиктай холбоотой нийтлэл болгон бичлээ.

ГАЗАР УСНЫ НЭРИЙН СУДАЛГАА

Аливаа газар усны байршил, ухрах хийгээд давших чиглэл нь дайн байлдааны хувьд түүний арга барил, бодлоготой салшгүй холбоотой зүйл билээ. Түүн лугаа адил үйл явдал нь өнгөрсөнд явагдаж, тухайн цаг үеийнхээ нэршлээр нэрлэгдсэн газар усны нэрийг одоо үед хаана байгааг үнэн зөвөөр тогтоож олох нь судалгааны маш чухал ач холбогдолтой юм. Энэ нийтлэлтэй холбоотой газар усны нэрсийг олон эрдэмтэн судлаачид янз бүрээр тайлбарлан, олж тогтоосон байх бөгөөд эдгээрээс хамгийн зөв гэж үзсэн таамаглалуудыг энд орууллаа.

Харин Мау өндрийн Улаан бургад, Хархалзан элээт хэмээх газруудыг тоймтой судалсан нэг ч судлаач байдаггүй бөгөөд хэд хэдэн таамаг байдаг нь ерөөсөө оносон зүйл нэг ч алга. Зарим эрдэмтэн судлаачид Мау өндрийг ялангуяа хөдөөгийн хэмээх Д.Пэрлээ гуай Халх голд байдаг гэсэн бол зарим нь өвөр Монголын нутагт байдаг гэжээ. Үйл явдлын өрнөлөөр харахул арай алсарч байна. МНТ-оос үзэхэд нэг өдөр хагасын хугацаанд Аураг ордоос Халх гул руу очих боломжгүй билээ. Хэрэйдүүд довтлон хэд хоног ухарч явсаар Мау өндрөөс эхлэн үйл явдал цааш өрнөж байгаа гэж үзвэл зохино. Миний хувьд МНТ дээр гардаг Мау өндөр хэмээх уулыг цаг хугацаа, орон зайн баримжаа, үйл явдлын өрнөл дээр үндэслэн Дорнод аймгийн Матад суманд байх Матад хан уул юм болов уу гэсэн таамгийг гаргаад байна. Ийн судалж яваад эрдэмтэн Г.Аким абугайтай яг ижил бодолтой байгаагаа мэдсэн болно. Энэ асуудлаар судалгаа шинжилгээний ажил Матад суманд явагдаж байгаа тухай мэдээг авсан болно.

Далан Нөмөргэс – Нөмрөгийн голын сав. (Б.Наминчимэд)

Халх гол – Одоо хүртэл нэрээ хадгалан буй.

Халх голын Ор нугын хэлтгий хад – Халх голын хөвөөн дээрх Их Бурхант, түүнээс хойш үргэлжлэх нуга. (Б.Наминчимэд)

Буйр нуур – Одоо хүртэл нэрээ хадгалан буй.

Түнхэлэг горхины зүүн этгээд – Ерөнхийдөө Онон голын саваас зүүн тийш. Түнхэлэг горхи нь Онон голд нийлж буй жижиг горхи.

Балжуна нуур – Дорнод аймгийн Хөх нуураас баруун хойш 30км орчим зайд нэрээрээ байгаа жижиг нуур. (Г.Аким)

Харагун Жидүний нуруу – Хэнтийн нурууны салбар уулс гэх боловч, мөн Хянганы нуруу гэх нь байна (Халх-Нөмрөгийн сав руу ухарч байгаа тул Хянганы нуруу байх магадлалтай).

Хэрлэний Аргал хөхий – Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт Багануур хотоос урагш Хэрлэн голоо даган 40км орчим зайд байх одоо хүртэл нэрээ хадгалан буй Хөхт уул, Хөхтийн ам. (Б.Наминчимэд)

Жэжээр өндөр – Одоогийн Говь-Сүмбэр аймгийн Сүмбэр сумын нутаг дахь Чойрын богд уул. (Б.Наминчимэд)

Жэр хавцгай – Чойрын богдын салбар уулсууд нийлэн гурван талаараа уулсаар хүрээлэн хойд талдаа амсар бүхүй нэгэн хавцгай үүсгэнэ. Хавцгай дахь хөндий нь 15*20км орчим уужим зайтай, амсар дээрээ 5-10км болж нарийсна. Жижиг горхи, булаг шанд элбэгтэй.

Өглөгчийн хэрэм – Хэнтий аймгийн Батширээт суманд буй Өглөгчийн голыг эхэнд буй эртний бэхлэлт. Энд Өүлэн эх дайнд өнчирсөн хүүхдүүдийг сурган хүмүүжүүлж өсгөн бойжуулж байсан болно. Тухайн үедээ Өнчин хүрээ хэмээн нэрлэгдэх болсон. Мөн ТэмүЧин багадаа Тайчуудаас зугтан Химурга горхины Бэдэр хошууны Хорчухуй болдог хэмээх газар эх дүү нартайгаа учрав хэмээх нь энэ болой.

Химурга горхи – Хурхын гол

Бэдэр хошуу – Өглөгчийн голын урд талын хошуу буюу Биндэр овоо (Рашаан хад)

Мау өндөр, Улаан бургад – Мау өндөр нь Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт байх Матад хан уул, Улаан бургад нь Матад хан уулынхаа өвөрт жижиг толгодын дунд Хайлаас, Тоорой ургасан Баянхангай гэдэг газар эсвэл Матад хан уулаас баруун урагш 30км орчим зайд байх Зараа улаан өндөр нэртэй газар.

Хар халзан элст –Хархалзан элээт (МНТ) гэдэг нь Дорнод аймгийн Халхгол сумын нутагт байх Вангийн Цагаан уул болоод Гурван нуур орчмын элсэрхэг газар. “Монгол товчион түүхийн тайлал” судар дээр (МТТТ) Хар халзан элст гэж орсон байх бөгөөд цаашид энэ нэрээр бичиглэнэ.

Жич: МНТ-ны 170-р зүйл дээр:

[170. Түүнийг сонсоод Чингис хаан Бадай Хишилиг хоёрын үгийг итгэж, мөн шөнө шадар байсан итгэлт нөхдөд мэдэгдээд, юм хүмээ орхиж, хөнгөвчлөн мордов. Мау өндрийн хярд гарч явахад хойноо Урианханы Зэлмээг цагдах харуул болгон тавив. Тэгж явсаар маргаашийн өдөр наран хэлбийхэд Хархалзан элээт хүрч үдлэн буув. Тэнд үдэлж байтал, Алдчидайн агтач Чихитай Ядир хоёр сайхан бэлчээрт агтаа адуулж яваад Мау өндрийн өврөөр Улаан бургадыг дайран ирж яваа дайсны тоосыг үзэж, агтаа яаравчлан хөөж ирсэнд ажиглан харвал, үнээр Мау өндрийн өврөөр Улаан Бургад гэдэг газарт тоос гарч байна. Чингис хаан, тэр тоосыг үзэж, Ван хан нэхэж айсуй гэж агт морьдыг бариулж ачаалан хөдлөв...]

Энд гарах Хар халзан элст (Мау өндрөөс явсаар маргааш өдөр нь хүрсэн!!!) орчимд Хэрэйдтэй тулалдаж Хуйлдар сэцэн шархтаж хадны хавцалд мориноос унадаг, тэндээсээ Халх голын Нөмрөгийн гол руу ухарч, цаашаа Халх голыг өгссөөр Буйр нуур хүрсэн байдаг. Тэхээр Буйр нуураас нэлээн урдуур Мэнэнгийн талын урд үзүүрээр ухарсан бололтой. Хойгуур ухарсан бол шулуун Буйр нуур хүрэх билээ. Мэнэнгийн тал орчимд байх ганц өндөр уул нь Матад хан уул болж таараад байгаа юм. Хуйлдар сэцэн хадны хавцалд шархдаж унасан гэхээр их тал газрыг өнгөрч Хянганы нурууны баруун хойд энгэрт хүрч тулалдсан бололтой. Тодолбол одоогийн Матад, Халхгол сумдын заагт байх Вангийн Цагаан уул, Гурван нуур орчимд юм. Матад хан уулаас зүүн тийш 100 км орчим (нэг өдрийн газар) газарт гэсэн үг. Нэгэнт Хэрэйдийн агтыг туйлдуулах зорилготой ухралт байсан учир амны ус ховортой Мэнэнгийн талаар давхиулж тэр хавьд ганц цэнгэг устай Вангийн Цагаан уул, Гурван нуур (цэрэг, агт усаа дагана) орчимд хүрч тэндээ шууд Хэрэйдийг тосон (усыг хамгаалан) байлдсан бололтой. Энэ нь Хар халзан элст болох юм. Вангийн Цагаан уул нь 150 км хүртэл алсаас бараа нь харагддаг учир Мау өндрөөс ирж яваа дайсны их цэргийн тоосыг үзэх бүрэн боломжтой.

Дайны өмнөх нөхцөл байдал, дайн үүсэх болсон шалтгаан

Хамаг Монгол-Хэрэйдийн дайны өмнөх нөхцөл байдал нь ТэмүЧин ЧинГис хаан, Ван хан Тоорил хоёр ЖамУухай ба Тайчуудыг даран сөнөөж, Татаарын Мэгүжин сүүлтийг Нарату шүтээн, Хусуту шүтээн гэх газар хороож Татаар иргэнийг талан дээрэмдэж, хуваан аваад байв.

Хэрэйдийн нөхцөл байдал:

Хурчахус Буйруг ханыг нөгчсөний дараа түүний хүү Тоорил хан суудалд суух үед Хэрэйд түмэн найман бүл болон задран гурван хэсэгт удирдлагатай болжээ. Нэг хэсгийг Тоорил хан, нөгөө хэсгийг Эрхэ Хар дүү нь, авга ах Гүр хан нь мөн нэг хэсгийг захиран байв. Хэрэйд дотроо алалдан тэмцэлдэж Ван хан Тоорил өтөлснөөс суурийг булаах тэмцэл ил далд янз бүр хэлбэрээр гарах болсон нь Хамаг Монголын цэрэг дайны гол холбоотны хувьд байдал тун эгзэгтэй байдалд орж байгааг ухамжлах хэрэгтэй. Наймантай холбоо сүлбээ бүхүй Гүр хан болон Эрхэ Хард хан суудал шилжвэл Хамаг Монголчууд ганцаардаж тал бүрээсээ цохигдох нөхцөл бүрдэх байв. Иймийн учир ТэмүЧин ЧинГис хаан Ван хантай эв эвдрэхгүйг хичээж, зүйл бүрээр тэтгэн тэнхрүүлж байсан боловч 3 зүйл учигаар Хэрэйдтэй дайтах нь нэгэнт тодорхой болов.

Ван хан, Эрхэ Хар дүүтэйгээ муудсанаас дүү нь дутааж Найманы Инанчи хантай хавсран Ван ханыг цохиход ТэмүЧин Чингис хаан Тахай, Сүхэхэй хоёрыг элч болгон илгээж Ван ханыг тосон авч гувчуур татан тэжээгээд хоёр он болоход дайны хөлд сүйдсэн Хэрэйдийн ардууд тэнхээжиж ТэмүЧин ЧинГис хаанд дурт болсон нь Ван хан дотроо өмхий сэтгэл тээв. Үүнийг гадарласан нь эхний учиг болов. Түүний хойно ТэмүЧин ЧинГис хаан, Ван хан хоёр Найманы Хүчүгүдийн Буйруг ханд морилж Алтай давуулан дутаалгаж Хишилбаши нууранд гүйцэн мохотгоод буцаж бүхүйд Найманы Хөгсэгү Сабраг баатар Байдраг голын бэлчирт цэргээ засаад тосон байхуйд Ван хан шөнө дүл гал түлэн түлшлэн (дайсны аманд) хаяж явсан нь удаах учиг болов. Мөн Найманы Хөгсэгү Сабраг баатарт Ван хан, Сэнгүм хоёр нэхэн хөөгдөж ялагдсанаар албат ард, адуу мал, эмс охидоо булаалган ТэмүЧин ЧинГис хаанаас тусламж эрэхэд дөрвөн хүлэг баатраа илгээн аварч өгөөд хуримлах үед амраг дээр амраг бололцъё хэмээн ураг барилдах болоход Сэнгүм дургүйцэж ихэмсэглэв. Үүнд дур хоцорсон нь дараагийн учиг болов.

            Хамаг Монголын нөхцөл байдал:

Хотула хан, Хадаан тайш зэрэг ахас ихэс цөм үрэгдэж асар их хохирол амссан Хамаг Монгол-Татаарын XII (энд хойд талаас Мэргэд, зүүн талаас Татаар, урд талаас Алтан улс 3 талаас зэрэг довтолж Хотула хан Алтан улсын 8 түмэн цэргийн эсрэг 1 мянгатаар 1 түмтийг тогтоон барьж, өөрөө амь үрэгдсэн ч Хамаг Монголчууд ялан дийлж гарсан дайн юм) дайнаас хойш Хамаг Монголчууд хангүй болж, хүн хүчний асар их хохиролтой байсандаа дор бүрнээ амиа сахин задрах үйл явц эхэлж байжээ. Дайны хөлөөс зугтсан сул ардууд ихсэж нутаг орноосоо дайжиж байв. Есүхэй баатар хэдийбээр хан суудалд суухаар бэлтгэгдэж байсан боловч Татаар иргэнд хорлогдож нас барснаар Хамаг Монголчуудын хувьд туйлын хүнд цаг үе ирэв. Гэвч Есүхэй баатрын нэгэн гавьяа нь хорлогдохоосоо өмнө Хамаг Монгол-Татаарын XIII дайнаар Хори буха, Тэмүжин-Үгэ тэргүүтэй ноёдыг хороож Татаарт эв гэрээг (Татаар мөн маш их хохирсон тул хэсэг хугацаанд сэхэх хэрэгтэй болсон) хийж чадсанаар тал нутагт дайн дажингүй арав шахам жил үргэлжлэх энх тайвныг тогтоосон нь үрс балчрууд өсөж томрох хугацааг бий болгож өгчээ. Энэ л сиймхий үед их нүргээний өмнөх нам гүм байдал мэт ТэмүЧин хөвүүн болоод түүний дүү нар, гавьяат сайдууд, суут жанжид цөм өсөж торнижээ. Түүнээс хойш тал нутагт болсон анхны дайнаар өд нь ургаж жигүүрээ дэлгэсэн ТэмүЧин хөвүүн Хэрэйдийн Тоорил хантай хамтран Мэргэдийг довтлон сөнөөж, дараа дараагаар Жүрхин болоод Тайчуудыг дагуулан, ЖамУухайг дарж, Найманыг сандаргаж, Мэгүжин сүүлтийг хөнөөн Татаар иргэнийг мохотгов. Өдөр өдрөөр хүчжих Тэмүжин хөвүүнээс Ван ханы дүү нар болоод Сэнгүм хөвүүн нь болгоомжлох болж элдвийн хатгаас үгэнд амархан автах болжээ.

Хэрэйд түмэн дотроо хагаралдан хан суудлын төлөө тэмцэлдэх болсон нь Хамаг Монголчуудын хувьд туйлын эгзэгтэй цаг үе байв. Ван хан өтөлж олон дүү нар болоод Сэнгүм хөвүүнээ захиран дийлэхээ байж, Хэрэйдийн зүгээс дайсагнах явц илт мэдэгдэж эхлэв. Нөгөөтээгүүр яг энэ цаг үед Найман хоёр хэсэгт хуваагдан хоёр хантай болж дотоод зөрчилд идэгдэхийн зэрэгцээ Хэрэйдийн Ван хан ч олон дүү нартайгаа толхилцон эв түнжин хагарснаар Хамаг Монголчуудын баруун тал хэсэгхэн хугацаанд аюулгүй байх нөхцөл бүрдэв. Мэргэдүүдийн хувьд олон дайнд цохиулснаас хэсэг хугацаанд дайн хийх чадамжгүй болсон нь хойд талаас мөн аюулгүй байдал хангагдаж байв. Гадаад нөхцөл байдлын хувьд Алтан болоод Тангууд улсуудын хоорондох дайн өндөрлөж, Алтан улсад шинэ хаан суудалд сууж байгаа чимээг авснаар удахгүй Алтан улсын төр тогтворжиж Татаар иргэнтэй эвт болж тэтгэж эхэлснээр дайн өдүүлэх болзошгүй аюул буйг ухаглав. Хамаг Монголчууд эртнээс Олхонууд аймагтай цэрэг дайны холбоотой биш ч гэлээ, энх ургийн эв гэрээт байсан тул зүүн талд гагц Татаар иргэн өнчин тугал мэт ганцаардаж эхэлсэн цаг үе байлаа.

Энэхүү боломжийг ашиглан ТэмүЧин ЧинГис хаан юуны түрүүн бүх талаасаа бүслэгдэн цохигдох аюулаас сэрж нэгэнт хэзээ мөдгүй тулгарах болсон Хэрэйдийн дайны өмнө ар талаа бататгах зорилгоор үлдсэн Татаар иргэнийг бүрэн сөнөөж дагуулах бодлогыг нэн яаралтай явуулан Халх гол, Далан Нөмөргэст байлдан Цагаан татаар, Алчи татаар, Дутагут татаар, Арухай татаар нарыг бүрэн цохиж дагуулав. Хэрэйдтэй нэгэнт тулах нь тодорхой болсон учраас дөнгөж дагуулж буй Татаар иргэнийг сайтар дагуулах нь чухал асуудал болов. Үүний тулд Бэлгүтэйгээр тэрэгний цүүнд үлитгэж (чацуулж) хядна хэмээн цуу тараалгаснаар дотроо өсөл өшиж, хясал хясаж буй болоод дайн дажинд ядарч зүдрэн үг дуугүй бууж өгөхөөр шийдсэн иргэдийн ялгамж тодорч өмхий санаа тээсэн нь хутга барин дэр авч үхэхээр тэмцэлдэв. Тэд иргэнийг үнсээр хийстэл мухриулж, тэрэгний цүүнээс доор (тэрэгний цүүнээс намхан эр гэж байхгүй, газарт духаа наан сөгдөж байж цүүнээс намхан болно) бөхийж үг дуугүй бууж өгснийг амьд үлдээн зүг бүрд тараан, хуваалдан авч дуусгав. Эд Татаараас цэргийн гол хүч гаргадаг Алчи татаарыг үндэс үгүй цөмийг устгаж, олон Татаар иргэнээс узуур язгууртан, баяд ноёд, үгээгүй ядуучуудыг толгой дараалан хядав. Есүй болон Есүйхэн хатдыг авч, үлдсэн Татаар иргэнийг хатан бодлогоор дагуулсан нь сайтар болов. Бослого гаргах, дахин тусгаар болох ямар ч чадамжгүй болтол нь дагуулж чаджээ.

Дайны өмнөх тооцоо, түүний бэлтгэл

“Хэрэйдийн сунгаа дайн”-ны ерөнхий цэгцийг гаргаж тооцоог дүүргэсэн нь эзэн ЧинГис хааны дөрвөн хүлэг баатрын нэг Аруладын Наху баяны хөвүүн Боорчу билээ.

Дайны тооцоог дүүргэсэн нь:

Хэрэйдтэй энх ургийн гэрээт болох нь бүтэмжгүй болж, Татаар иргэнийг бүрэн дагуулж дууссаны дараахан Хэрэйдийн талаас мэдээ сэлт, арилжаа наймаа, хүний нааш цааш холхих нь эрс багассаныг хааны дүү агтчин Хачигүн Боорчуд ирж мэдэгдэв. Хачигүн болвоос адуун сүргийн чанараа сайжруулах, цэргийн агтыг бэлтгэх үүрэгтэй ар ноён байв. Газар газрын олон адуучидтай найзалж нөхөрлөн, тэднээр дамжуулан бус ноёдын мэдээг ЧинГис хаанд давхар хүргэдэг хүмүүн байваа. Хөл хорьж, явдал багассан нь сүүдэр дарсны учир хэмээхүйг ухаж байдал бишдэж буйг мэдсэн Хамаг Монголчууд дайны цэгцийг боловсруулах, түүнд бэлтгэх ажлыг эхлүүлэв. (Дайныг хэрхэн төлөвлөж гүйцэтгэж буй нь нэлээд сонирхолтой!)

Бүхий л ноёд хуран цуглаж өмнөх оролцож байсан дайн байлдаануудыг эсгийнд түлж зураглан үзэж алдаа оноогоо дэнслэв. Хэрэйдийн бүхий л жанжидтай өөрсдийн ямар жанжин байлдвал дийлж болохыг жанжин тус бүрээр тооцож үзэв. Хэрэйдийн нийт найман бүлээс цэрэг гаргах чадвартай Жирхин, Түмэн Төдэгэн, Донхойд, Ханхиан хэрэйдүүд хэрхэн ямар аргаар байлддаг, бидний ямар аргыг мэддэг болсон гээд тал бүрээр хэлэлцэн 10 гаруй болзошгүй дайны зураглалыг гаргаж ирэв. Өмнөх бүх дайнд Хэрэйдүүдтэй хамт оролцож байсан учир дайны бүхий л арга барилаа мэдэгдүүлсэн нь бүх тулаанд ялагдах тооцоо гарч, Найманууд хэрхэн байлдаж Хэрэйдийг дийлж байсныг хүртэл зураглан гаргаж, ялж болох арга бүрийг сүвэгчилсээр байв. Ингээд жанждыг хос хосоор нь хэлэлцүүлж янз бүрийн аргаар байлдах тооцоонуудыг хийж үзэв. Энд тухайн цагт жанжинд тооцогдож байсан Жүрчидэй Хуйлдар, Боорчу Мухулай, Зэлмэ Хубилай, Сүбэдэй Наяа, Сүйхэтү чирби Цагаан Тоорил, Борохул Чулуун, Шихиги Хутугту Хөхөчү, Хүчү Хоргоцом, Алаг (Наяа дүү) Буха (Мухулай дүү), Тахай Булган, Дайр Мөнхэ, Буту хүргэн Алахуш хүргэн гээд хос хосоор нь хэрхэн байлдах арга ухааныг хэлэлцүүлэв.

Эцэст нь Хэрэйдийн нутагт байлдах нь газар сайн мэдэхгүйн улмаас 10 хатгалдваас 8 нь ялагдах шинжтэй, өөрсдийн нутагтаа байлдвал 10 хатгалдваас 5 нь ялах боломжит байгааг тооцов. Ойн иргэн, Хорь түмдийн нутагт 10 хатгалдваас 9 нь ялагдал, Говь зуураа хатгалдвал 10 хатгалдаанаас 7 нь ялагдал. Иймээс яаж ч байсан өөрсдийн нутагт оруулан ирж боломжоо тооцон ялах магадлалаа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэдэг дээр тогтож цааш хэлэлцэв.

Өөрсдийн нутагт оруулж ирэн Ононы саваараа байлдсан нь дээр гэж туссан тул тэнд бэлтгэлээ базааж сал урсган хойд талд нь гарахыг туршиж үзэхэд бүтсэнгүй. Ойн жимд нуугдаж байгаад бүчиж үзэхийг туршихад маш их цэргийн хохиролтой болов. Ингээд туршиж явсаар Буйр нуур, Мэнэнгийн тал нутагт ялалт авах хамгийн боломжтой бөгөөд 10 хатгалдваас 8 нь ялах болзолтойг мэдэв. Хаана ч байлдсан тэднийг Мэнэнгийн талаар цуцаасан нь дээр бөгөөд Хэрэйдийн морьд тарган, морин тулааны нягт цэргийн байдал зарим талаараа давуу тул цохилдвоос их цэргийн гарзтай, шууд тулсан тулаанд орж боломгүй байв. Иймээс морьдыг цуцаах дайнд орвол Хэрэйд улсыг мөхөөж болохыг тооцон үзэв.

            Дайны бэлтгэлийг хангасан нь:

Дайнд Хамаг Монгол болоод Хэрэйд улсуудын давуу ба сул талуудыг тооцон үзэж, дайсныхаа давуу талыг сулруулах, өөрсдийнхөө сул талыг давуу болгон ашиглахад дайны бодлогоо боловсруулав. Ингээд Хэрэйд улстай байлдахад ялагдах 3 том хүчин зүйл байгааг тооцов.

Дайнд ялагдах 3 шалтгаан:

1. Жүрхэн, Тайчууд, Мэргэд, Татаар гэсэн дөрвөн итгэлгүй ардуудыг дагуулаад удаагүй байсан учир дайн сунжирвал анхнаасаа дайны ялалтын шинжээ Хэрэйдийн талд байснаас урвах магадлал өндөртэй, хажуу хавирганаас болон араас гэнэдүүлэн цохих боломжтой, Хэрэйдэд ч мөн хуваалдаж авсан Мэргэд, Татаар иргэд олон тул хооронд нь сүлэх магадлал ихтэй байснаас эдгээр ардуудыг цэрэгт үл тоолов. Дайны эхэн үед эдгээр ардуудаас цэрэг үүсгэх эрсдэлтэй болов.
2. Хэрэйдүүд Хамаг Монголын газар нутгийг бүрэн мэддэг. Хаана гол ус, булаг шанд, шавар шавхай, бартаа саад байгааг цөмийг мэддэг болсон тул унд ус, хоол хүнсээр боомилох боломжгүй. Хамаг Монголчуудын талаас Хэрэйдийн нутгийг бараг мэдэхгүй.
3. Хэрэйдийг толгойлж буй жанжид нь дор хаяж хамтдаа 10 дайнд орж үзсэн маш туршлагатай, морин байлдааны цэгц өндөртэй. Харин Хамаг Монголчуудын хувьд бүгд яг хамтдаа орж үзсэн нь ганц Татаарын дайн, ихэнх нь залуу жанжид. Яг өөрсдийн итгэлт цөм ардуудаасаа дайчлах 1 түмт цэргээр Хэрэйдийн дор хаяж итгэлт 3 түмт цэрэгтэй байлдах шаардлагатай учраас цэвэр тулааны аргаар шууд тулах боломжгүй байв. Мөн Хамаг Монголын Жадаран, Гэнигэс, Дөрвөд, Хатагин, Салжиудууд ЖамУухайг даган, Жүрхэн болоод Тайчуудын зарим хэсэг Алтан, Хучар нарыг даган Хэрэйдэд байсан нь хүчний харьцаагаар Хэрэйдүүд илт давуу байдалтай байлаа.

Хэрэйд улсыг мөхөөх ганц боломжит хувилбар нь өөрсдийн нутагт гүн оруулж, цуцаах шаардлагатай гэсэн дээр санал нэгдсэн учраас Хэрэйдүүдийг Мэнэнгийн тал руу яаж тээж авчрах тухай хэлэлцээд дөрвөн итгэлгүй ардуудыг өгөөш болгон хаяж дайны хөлд суурьшуулан Хэрлэн голын савыг дагуулан Мэнэнгийн тал, Буйр нуур руу довтолгооны жимийг татахаар төлөвлөв. Ингэснээр хэд хэдэн асуудлыг шийдэж чадахаар байлаа.

1. Дайны хөлд сүйдэж, ядарч зүдэрсэн эдгээр итгэл муутай ардуудад адуу мал, эд хөрөнгө таслан өгч ихэд тэнхрүүлэн, сэтгэлийг нь хурааж сайн нэрийг олох.
2. Адуу мал, эд хөрөнгөтэй болсон эдгээр ардууд өөрсдийн эд баялгийг хамгаалан тэмцэлдэж, багаар ч болтугай дайсныг хороон, довтолгооны эрчийг сааруулан цаг хожихын зэрэгцээ Хэрэйдүүдэд тонон дээрэмдүүлснээр урвах сэтгэлийг нь үгүй болгох.
3. Удаах дайнуудад цэрэг болгон хэрэглэхэд итгэлт болгох.
4. Буйр нуур хүртэл ухрахад бас нэг давуу тал нь Хэрэйдийн тооцоолж чадаагүй Олхонуудын Хонгирад иргэнээс 1 түм орчим цэрэг татах боломжтой гэж тооцов.
5. Цэрэг үүсгэн бүх ард түмнээрээ давуу хүчээр гэнэтүү довтлоход ялах магадлал маш өндөр байв.

Ийнхүү дайны хамаг тооцоо дүүрч төлөвлөгөөний дагуу Жүрхэн, Тайчууд, Мэргэд, Татаар болон үгээгүй ядуу айлуудаа дайны хөлд Хэрлэн голын саваар суулган, цөм айлуудаа дайны хөлөөс зайдуу урагш говь руу, хойш ой хөвч рүү мөн Татаарын эзэлсэн нутгуудад буйр сэлгүүлэн суурьшуулав. Асар хурдтайгаар гүйцэлдүүлсэн нь Хэрэйдүүд гадарлаж эс чадав. Эдгээр ардууд дайны охь занг болж буйгаа ч мэдэлгүй гэнэтхэн ихээхэн эд баялагтай болсондоо баясан цэнгэлдэж байв. Хэрэйдүүд довтлох аваас ТэмүЧин ЧинГис хаан өгөөш болон дутааж татсан жимээр Хориг хүрээдийг дамжин ухрахад Боорчу, Зэлмэ хоёр арыг хамгаалж цагдах харуул болон байлдахаар болов. Энэ нь нэг талаараа бүх ноёд буурь сэлгэн алсрах аваас дайны арга сэрдэгдэх аюултай учир Аураг ордтой ойролцоо суурьшиж байх шалтгаан болов. Ийнхүү ураг барилдах үйл бүтэлгүйтсэнээс хойш хоёр он өнгөрсний дараа дайны бүх бэлтгэлийг хангаж дуусгав. Гагцхүү яг хэзээ Хэрэйдүүд довтлон орж ирэхийг мэдэхгүй байлаа. Мөн дайн боллоо гэхэд мэдээ хүргэж ирэх тагнуулын сүлжээг бүх талбарт гүйцэтгэж дуусгав.

Дайны ҮЙЛ ЯВЦ, өрнөл

Хэрэйдийн довтолгоон, Хамаг Монголчуудын ухралт:

Төдий удаагүй байтал Хэрэйдүүд дахин ураг барилдсу хэмээн ЧинГис хааныг урив. Дайнд ялагдах магадлал өндөртэй байсан учир дайн зогсох нь хэмээн сэтгэж ЧинГис хаан Хэрэйд орох зам зуур Мэнлиг эцгийнд хонов. Гэтэл Мэнлиг эцэг өмнө нь худ ураг болсу хэмээхүйд зөвшөөрөөгүй атал, одоо гэнэт ийн хэлэх нь сэжигтэй. Одоо хавар цаг болж байна, хавар хуримладаг билүү хөвүүн болгоомжлогтун хэмээн сэрэмжлүүлж ятгаж чадав. Тэндээс ЧинГис хаан буцаж Бухатай, Хиратай хоёрыг багалзуур ид хэмээн илгээгээд явж очвол Сэнгүм нар бидний хэрэг сэрдэгдэв хэмээн маргааш эрт хөдөлж баръя хэмээн довтолгоонд бэлтгэж хонов.

Энэ үед Хэрэйдийн ардууд ЧинГис хаанд талархах сэтгэлтэй тул ийнхүү хэлэлцсэнийг Алтаны дүү Их-Чэрэн өөрөө хэл өгөхөөс эмээсэндээ хааны дүү Хачигүнтай андалдаг өөрсдийн агтчин Бадай, Хишилиг нарыг санан тэд хоёроор дамжуулан үг зөөлгөхөөр сэтгэв. Унах хурдан морьдыг хүртэл өөрсдөөр нь бэлтгүүлэв. Бадай, Хишилиг нар хүний гараар могой барьж буйгаа үл мэдэн өөрсдийн анд Хачигүнд мэдээ хүргэхээр шөнөжин давхисаар хүрч очив. Хэрэйд дайнд бэлдэж довтлох болоход ЖамУухай болон Алтан, Хучар нарыг дагаж яваа Хамаг Монголчуудаас мэдээ хүргэж ирнэ хэмээн тооцоолж байсан боловч шал өөр талбарын хүмүүнээс мэдээ ирсэн нь дайнд бүрэн ялагдах нь тодорхой гэж итгэсэн учраас бүрэн урвасан хэрэг байв. Аль эсвэл тэдний гар хөлийг хаан чанд сахилга батаар сэрэмжилж чадсан хэрэг болвоо.

Хэрэйдийн хэцүүг мэдсэн ЧинГис хаан тэр шөнөдөө хамаг юмаа орхин хөнгөвчлөн мордов. Боорчу, Зэлмэ хоёрт дайсан довтоллоо хэмээн мэдээ дамжуулав. Боорчу мэдээг авмагцаа өөрийн мянгатаа аван хөдөлж маргааш өглөө нь цэрэглэн ирэхэд Сэнгүм ирчихсэн Их хүрээг тонон дээрэмдэж, Аураг ордыг галдан шатааж, их дайн өрнөж байв. Боорчу өөрийн туслах жанжид болох Нэгүдэсийн Эрхий, Солгой хоёртой 3 зуутаар хориглон байлдаж цаг хожихын зэрэгцээ ЧинГис хааны гэр хүрээ, амраг садан, нэртэн суутнуудын хүүхдүүд, ач зээ нарыг аврах гэж үлдсэн 7 зуут цэрэгт сундлуулан дутаалгав. Хориглон байлдсан Эрхий хэмээх нэг туслах жанжин болоод 250 гаруй цэрэг цөм амь үрэгдэж Боорчугийн морь нь шархтаж явган гүйсээр тэргэнд хөллөсөн гүүг суллан авч их цэргийн араас мөр мөшгөн хөөв. Хэрэйдүүд 3 түмэн цэрэг хуралдуулан гэнэдүүлэн довтолсон байлаа. Дайн эхлэхэд Хамаг Монголчуудын хувьд Боорчу, Зэлмэ, Жүрчидэй, Хуйлдар жанждын удирдлага дор бэлэн 4 мянгат цэрэгтэй байв. Гэнэт довтлогдсон дайн учраас цэрэг хуралдуулж амжаагүй үе юм.

Хар халзан элстэйн тулалдаан:

Ийнхүү ЧинГис хаан өмнө нь татсан жимээр Хэрлэн голын савыг даган Хориг хүрээдээр дамжин агтаа сэлгэн ухарч явав. Ийн дутааж явахад хааны дүү Хачигүны морь бүдэрч унаснаар хойноос шил даран нэхэж айсуй Хэрэйдүүд гүйцэн ирж толгойг цавчин алав. Хачигүн Хэрэйдийн дайны үед ийн амь үрэгдэв. Мау өндрийн хяр дээр Зэлмэ хориглон байлдаж дайсныг тогтоон барьж цаг хожих зуур Уругуд, Мангудын Жүрчидэй, Хуйлдар нар урд говиос ирж нийлсэн бололтой. Зэлмэгийн туслах жанжин Урианхайн Буха нэрт хүмүүн тэнд амь үрэгджээ.

МТТТ судрын 247-р зүйл, МНТ-ны 170-р зүйл дээр:

[МТТТ-247 (МНТ-170). Тийн өгүүлэгдэж ЧинГис хаан Бадай, Хишилиг хоёрын үгс биширч шөнө бөгөөд дэргэдүүн бүхүн итгэлтнээ хэл хийгээд хөнгөлөн юу хэгээ гээгээд буруулан шөнө бөгөөд хөдлөв. Мау Өндрийн гэрү-гээр хөдөлрүүн Мау Өндрийн гэрү-д Урианхадай Зэлмэ Гоог итгэж Хойноо цагдуулсун болгон харуулсун тавьж хөдөлсөөр манагарш өдөр дүл нар хэвийлгэн Хар халзан элст хүрч, үдлэн буув. Үдэлж бүхүйд АлчиДайн агтас адуулсун Чихидай Ядир зүйл зүйлийн ногоонд агтсаа адуулан явахуйд хойноос Мау Өндрийн өврөөр Улаан Бургад дайран айсахуй дайны тоосыг үзэж "Дайн хүрэв" хэмээж агтсаа үлдээд ирж "Дайн хүрэв" хэмээгдэж, үзвээс Мау Өндрийн өврөөр Улаан Бургад дайран тоос гаргаж "Ван хан тэр нэхэж айсун ажгуу" хэмээж тэндээс ЧинГис хаан тоос үзээд агтсаа бариулаад ачаалж морилов. Төдий эс үзвээс гэнэн бөлгөө. Тэр айсахуйд ЖамУухай, Ван хан лугаа хамт айсалцаж айсун ажгуу. Тэнд Ван хан ЖамУухайгаас асуужухуй. "ТэмүЧин хөвүүнд хатгалдахуун мэтэс хэд буй" хэмээн асуужухуй. ЖамУухай өгүүлрүүн:

"Тэнд Уругуд, Мангуд хэмээх иргэн ину буй.

Тэд иргэн ину хатгалдмуй, зэ.

Тойрохуй тутам той зохиму

Дэрлэхүй тутам дэм зохиму.

Өчүүхнээс үлд жаданд дадсан иргэн тэд.

Харагчууд, алагчууд тугтан буй тэд.

Сэрэлтэн иргэн буй зэ?" хэмээж ээжүхүй.

Тэр үгэнд Ван хан өгүүлрүүн: "Тийн бөгөөс ба тэдэнд Жирхин баатадаа Хадагийг тушаалдан довтолгосу. Жирхиний гэзэг Түмэн Түбэгэний Ачиг Ширүнийг довтолгосу. Түбэгэний гэзэг Олон Донхайд баатадыг довтолгосу. Донхайдын гэзэг Ван ханы мянган Турхагуудыг удирдан Хори Шилэмүн тайш довтолтухай. Мянган Турхагуудын гэзэг бид их гол довтолму, зэ" хэмээж ээжүхүй. Бас Ван хан өгүүлрүүн: "ЖамУухай дүү бидний цэрэг чи зас" хэмээж ээжүхүй. Тэр үгэнд, ЖамУухай өөс бөлтийдөж гарч нөхдөдөө өгүүлрүүн: "Ван хан энэ цэргээ намайг зас хэмээмү. Андад би хатгалдан ядан явлаа. Энэ цэргийг намайг зас хэмээмү. Ван хан дүлид надаас чинаруу ажгуу. Цагт нөхөр буюу. Андад хэл оруулсу. Анд хатуужтухай" хэмээж ЖамУухай доруун ЧинГис хаанд хэл оруулж, өгүүлж илгээрүүн: "Ван хан надаас асуув. ТэмүЧин хөвүүнд хатгалдахуун мэтэс хэд буй хэмээн асууваас би өгүүлрүүн: "Уругуд, Мангудыг тумбалан (хэт дөвийлгөн) өгүүлэв, би. Мину үгэнд мөн Жирхинээ тумбалж манлайлан засалдав. Жирхиний гэзэг Түмэн Түбэгэний Ачиг Ширүнг хэмээлдэв. Түбэгэний гэзэг Олон Донхайдыг хэмээлдэв. Донхайдын гэзэг Ван ханы мянган Турхагуудын ноён Хори Шилэмүн тайшийг хэмээлдэв. Түүний гэзэг мөн Ван ханы их гол цэргээр байсу хэмээлдэв. Бас Ван хан өгүүлрүүн: "ЖамУухай дүү энэ цэрэг чи зас" хэмээн намайг түшин өгүүлмүй. Үүгээр ухваас, цагт нөхөр буюу. Цэргээ засалдан юу чадах. Эрт би андад хатгалдан ядаж явлаа. Ван хан надаас чинаруу ажгуу. Анд бүү ай, хатууж" хэмээж илгээжүхүй.]

Хар халзан элстэйн тулалдаанд Хэрэйдийн цэргийн хүчийг тооцоолбол ихдээ 1 түм орчим байсан бололтой. Түүнээс их цэргийн хүчтэй байсан бол Хамаг Монголчуудыг ядах юмгүй дарах байсан билээ. Тухайн үеийн цэргийн нэгжүүд харьцангуй бие даасан үйл ажиллагаа явуулдгаас аливаа тулаанд ялж бүхүй үедээ дээрэм тонуул хийж довтолгооны эрчээ сааруулах нэг хүчин зүйл болдог байв. Энэ нь Хамаг Монголчуудын Хэрлэн голыг даган байрлуулсан жимээр Хэрэйдийн ихэнх цэргийн хүч таран бутарч дээрэм тонуул хийн, үндсэн хүчнээсээ таслагдсан байжээ гэж үзэж болно. Хар халзан элстэйд Хэрэйдийн цэргийн манлай хүч Жирхиний Баатад, Түмэн Түбэгэн, Олон Донхойд, Мянган Турхагууд нийлээд 4 мянга, гол хүч 5-6 мянга хэмээн тооцлоо.

Харин Хамаг Монголчуудын цэргийн хүч яг энэ тулалдаанд 3000-3500 орчим байсан бололтой. Боорчу жанжны 1 мянгат Аураг ордын хамгаалалтад, Зэлмэ жанжны 1 мянгат цэрэг Мау өндрийн бэхлэлтэд хориглон байлдаж багадаа 500-1000 цэргийн хохирол үзсэн байх боломжтой.

Асар хурдтайгаар өрнөж буй Хэрэйдийн энэхүү довтолгоонд Хамаг Монголчууд цэрэг үүсгэж, тогтоон барихаасаа илүү төлөвлөгөөний дагуу ухарч Хэрэйдийг туйлдуулах зорилготой учир дайны эхэнд тэсэж үлдэх ганц бодлоготой байсан ажгуу. Мөн энэ тулаанд тэсэж үлдэхэд бас нэгэн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн нэг нөхцөлийг давхар өгүүлье. Дэсэд өгүүлснийг задлан шинжилбэл нүүдэлтэй ачаатай цөөн биеэр дутааж яваа иргэдийг Хэрэйдүүд нэгэн бүл хүчээр довтлолгүй цэргээ хувааж цувруулан довтолгосны учир юм. Энд ЖамУухай хор хутгаж Уругуд, Мангудын хүчийг дөвийлгөн Ван ханыг зүрхээр үхүүлэн, цөөн байгаа тэднийг задалж (хүчтэй цэрэгтэй нүүрэлдэн байлдаж их хохирол авахгүйн тулд) олон талаас нь бүчин дайрч, хүчийг тарамдуулах төлөвлөгөө боловсруулсныг ЧинГис хаанд даруй мэдэгдэж, довтолгооны тэргүүлэгч жанждыг нэрлэсэн нь Хэрэйдийн жанждын сул ба давуу талуудыг нэлээдгүй олон тулаанд хамт оролцсоны хувьд гадарлах болсон Хамаг Монголчуудын хувьд тухай бүрд нь нэг нэгээр нь тосож байлдах аргыг сүвэгчлэх, цувран ирж буй дайсны довтолгооны хооронд амсхийн цэргээ засаж, цэгцлэх хугацааг бүрдүүлж өгсөнд байлаа.

Хэрэйдийн дайтах аргыг мэдсэн тул цэргээ хувааж задлалгүй цувран ирж буй дайсныг нэг нэгээр нь нийт хүчээрээ дарахаар цэргээ засаж бэлдэв. Уругуд, Мангуудууд болвоос Хабул хааны үеэс цэргийн манлай хүч болон дайнд хамгийн түрүүнд довтлон орж дайсныхаа түрүү жанждыг түүн устгаж, олон цэргийн гарзгүйгээр эсрэг талаа дайтах чадваргүй болгодог гол аргатай билээ.

Хар халзан элстэйн тулалдаан эхэлж ЧинГис хааны өмнө Уругуд, Мангудууд цэргээ засаж бүхүйд Жирхиний Баатадууд манлайлан ирэхэд Уругуд, Мангудаараа эсрэг довтлон хоёр жигүүрээр нь ороон тэднийг дарахуйд Түмэн Түбэгэний Ачиг Ширүн довтолж Мангудын Хуйлдар сэцнийг жадлан унагав. Жүрчидэй Уругудаараа довтлон Түмэн Түбэгэнийг дарж айсахуйд Олон Донхойд довтлон ирэв. Жүрчидэй мөн тэднийг дарж айсахуйд Хори Шилэмүн тайш Мянган Турхагуудаараа довтлов. Жүрчидэй бас Хори Шилэмүн тайшийг няцааж айсахуйд Ван ханы их гол хүч ирэв. ЧинГис хаан үлдсэн цэргээ гол хүч болгон мөн хатгалдан дайран оров. Энд Уругудууд асар хурдан хугацаанд дайсныг дарж дийлж байгаа нь тэргүүлэгч жанждыг (аравт, зуут, мянгадын ноёд) түүн устгаж байлдах чадваргүй болгож байгаад юм. Хэрэйдүүд довтлон ирэхдээ Мэнэнгийн талыг туулан цэрэг агт нь амсхийж амжилгүй шууд тулаанд орж байваа. Ийнхүү Жүрчидэй Уругудаараа дахин довтолгосоор мөн дайсны толгой Сэнгүмийг харван унагаж Хэрэйд бүгдээр Сэнгүмийг тойрон эргэлдэв.

Хэрэйдийн нийт хүчний 4 мянга орчмыг ухрааж цэргийн тоог бараг тэнцүү хэмжээнд аваачин, мөнхүү Хэрэйдийн толгой Сэнгүмийг шархтуулан унагасан нь Жүрчидэйн мөнхийн гавьяа билээ. ЧинГис хааны гол хүчийг Хэрэйдийн гол хүчийг иртэл тулаанд оруулалгүй манлайлан тэсэж чадсан нь бас нэгэн гавьяа юм. Хожим Жүрчидэйд Ибага Бэхи хатнаа соёрхсон ёсон ийм бүлгээ.

Ийнхүү Хэрэйд бүгдээр Сэнгүмийг тойрон ээрэлдэж бүхүйд нар шингэж Хар халзан элстэйгээс хоёр тал харьж цэргээ татав. Ямартай ч Хамаг Монголчууд ялаагүй ч хядуулалгүй үлдэж чадсан нь олон жил дайнд бэлтгэн, хамгийн оновчтой стратегийг боловсруулсанд оршиж байлаа. Хэрэйдүүд мөн дахиж дайрах сэхэлгүй ухарсан нь нэлээд хэмжээний хохирол авч, зүрх шантарсныг илтгэнэ. Хамаг Монголчуудыг морин унаатан, модон нөмөртөн, Монголын олонх ЖамУухай, Алтан, Хучар лугаа бидэнд буй хэмээн басамжлан нэхэлгүй орхив.

Хамаг Монголчуудын хүч сэлбэлт:

Хар халзан элстэйн тулалдаанаас ЧинГис хаан харьж Далан Нөмөргэс руу (урьд Татаарыг дарахдаа өвөлжиж байсан газар, Хамаг Монгол-Татаарын хил) ухрав. Далан Нөмөргэсөөс Буйр нуур руу хөдлөхдөө цэргийн тоо бүртгэхэд 2600 болов. Нийт цэргээс 1400 орчим цэргийн хохирол үзжээ. Ийнхүү Халх голын өрнө этгээдээр ЧинГис хаан 1300 цэргийг авч, дорно этгээдээр Уругуд, Мангудууд 1300 цэргийг авч нүүв. Ийн нүүдэллэж явахдаа Татаарын нутагт суурьшуулсан өөрсдийн иргэдээс цэрэг татан хүчээ сэлбэв. Халх голын Буйр нуурт цутгах уулзрын газарт (Хамаг Монгол-Олхонуудын хил) Хонгирад иргэдийг хурааж 4 мянга орчим цэргийн тусламж авав.

Буйр нуураас дахин хөдөлж Түнхэлэг горхины зүүн этгээдэд (хаана бууснаа тодорхой хэлээгүй нь болгоомжилж буй хэрэг) бууж Архай Хасар, Сүхэхэй Жэгүн хоёрыг элч болгон Ван ханд илгээв. Өмнөх явдлыг сануулж, эцгийн болоод өөрийн тусыг өгүүлж Ван ханы хоёрдмол сэтгэл дээр тогтолт хийж гэмийг ухааруулав. Ингэснээр дахин дайн үүсгэх сэтгэлийг үгүй хийв. Мөн ЖамУухай, Алтан, Хучар, Сэнгүм, Сөгээдэй Тоорил нарт үг бариулж ялагдсанаа хүлээн зөвшөөрч буй мэт үгсийг хэлж өгүүлжээ. Энэ нь дайснаа тайвшруулж болгоомж сэрэмжийг нь алдуулж буй хэрэг юм.

Архай Хасар буцан ирж, Сүхэхэй Жэгүн эм хөвүүнээрээ шалтаглан тэнд тагнуул болон үлдэв. Олзонд буй хатдад мэдээ хүргэн Ван хан Тоорилыг баясгаж хурим найр үүсгэн анхаарал сэрэмжийг мөн үгүй болгохыг үүрэг болгов. Энд Есүйхэн хатан Ван ханы бага хатан болно хэмээн их найр цэнгүүнийг үүсгэв.

ЧинГис хаан Түнхэлэг горхины зүүн этгээдээс хөдөлж Балжуна нуурт буув. Тэнд буухуйд Хасаан хэмээх худалдаачин Зэв жанжинтай хамт ирж нийлэн ачиж явсан бараа сэлтээ цөмийг ЧинГис хаанд өргөн барив. Зэв жанжин хараахан итгэлт болоогүй байсан үе учраас худалдаачдыг дагуулан жин тээлгэж байжээ. Тэнгэрийн таалал мэт ядарч зүдэрч явахад тус хүргэн бараа сэлтээрээ Олхонуудтай зэвсэг болгон арилжив. Зэв тэнд итгэлт болов.

Балжуна нуурт бүхүйд Хасар ах юугаан Харагун Жидүний нуруугаар эрж хайн явсаар ирж нийлэв. ЧинГис хаан баясаж Ван ханд дахин элч илгээе хэмээн эетэж Жэгүрэдэй Халигудар, Урианхайдай Чахурхан хоёрыг элч болгон Хасарын өмнөөс үг хэлүүлж хан соёрхвоос дагаар оръё итгэмжит хүнийг илгээтүгэй хэмээв. Балжуна нуураас элчийг явуулан Жүрчидэй, Архай хоёроор алгинчлуулан ЧинГис хаан Хэрлэний Аргал хөхийд ирж нууцаар буув. Ирэх замдаа цэрэг татаж нийтдээ 3 түм орчим цэрэг хуралдуулж чаджээ. Явуут дундаа бүх ардуудаас цэрэг татав.

Халигудар, Чахурхан хоёр Ван ханд ирмэгц алтан тэрэм босгон ажиг үгүй хуримлаж байваа. Хасарын үг хэмээн өгүүлэхэд Ван хан тийн бөгөөс Хасар иртүхэй итгэмжит хүнээр Итүргэнийг илгээе хэмээлдэв. Итүргэн элч Аргал хөхийд ирмэгцээ гэнэт их хүн мал үзмэгцээ сэжиглэн гэдрэг зугтахад Халигудар, Чахурхан хоёр барьж аван ЧинГис хаанд хүргэж Хасар цаазлан хороов.

Дайны ТӨГСГӨЛ, ҮР ДАГАВАР

Хамаг Монголчуудын довтолгоон, Жэжээр өндрийн Жэр хавцгайн тулалдаан:

ЧинГис хаан Аргал Хөхийд ирэх энэ хугацаандаа Ван ханд дагаар орж, бууж өгүүлэхээр олон ардтай хамт Нэгүдэсийн мөлхүүл цэргүүдийг хүрээнд нь сэм шургуулж, эд агуурс торго дурдангаар сэтгэлийг нь амрааж нүдийг нь баясгаж байв. Мөлхүүл цэргүүд болвоос дайсантай тулж байлдаахаасаа илүү дайсны ард талд гаран хорлон сүйтгэх, тагнан турших, шөнөөр гэтэх зэрэг үйлд тусгайлан бэлтгэгдсэн цэргүүд юм. Ийнхүү гаднаас дайрахад хамсан дотроос байлдах хүчнийг давхар бэлтгэх болов. Шулуун дайтах аваас доторх ардад аюултай билээ.

Ван ханы элч Итүргэн нааш цааш явсаар буцаж ирэхэд мэдээ авна хэмээн сэтгэхийн зэрэгцээ ЧинГис хааныг Түнхэлэг горхины зүүн этгээд, Балжуна нуур орчимд буй хэмээн санаа амар сууж байтал ЧинГис хаан аль хэдүйн Хэрэйдийн хүрээнээс нэг өдрийн газарт (100км орчим) ирсэн байлаа.

Халигудар, Чахурхан хоёр ЧинГис хаанд ирж Ван хан гэнэн буй алтан тэрэм босгож хуримлахуй үтэрлэн гүйлгэж шөнө дүлд бүчин дайръя хэмээхүл ЧинГис хаан зөвшөөж Жүрчидэй, Архай хоёроор алгинчлуулан тэргүүн хайгуул болгоод шөнөжин давхисаар Хэрэйдийг Жэжээр өндрийн Жэр хавцгайн амсарт байхуйд бүслэн хаав. Мөн тэр шөнө Нэгүдэсийн мөлхүүл цэргүүд найр хуримын дундуур сэлгэн явж олзлогдсон эмс хатад хийгээд нэртэн суутнууд, ихэс дээдүүдийн өргөө хотлын харуул хамгаалалтыг устган аюулгүй болгож дайн эхлэхэд дотроос байлдахад бэлтгэж амжив.

Ван хан болоод түүний аран олон ЧинГис хааны эмс хатад, эд агуурс цөмийг олзлон булааж дайнд ялсан гэдэгтэй огт эргэлзэх юмгүй ний олноороо цэнгэн жаргаж байваа. Тэд ийнхүү найр хуримаа өндөрлөн олсон олзоо хэрхэн хуваалдах тухай бодон, зүүрмэглэн нойрсож байх зуурт үнэгэн харанхуйн үеэр олон хүлгийн төвөргөөн үзэх нэгний мэлмийд тэнгэр газрыг холбосоор, дуулсан бүхний цээжин дэх атга улаан нөжийг түн түн цохилуулж хэнхэрцэг дотор нь багтааж ядаан чичрүүлсээр Хамаг Монголчуудын довтолгоон хүрч ирэн айсуй. Сандарч мэгдсэн Хэрэйдүүд огт бэлтгэлгүйн зэрэгцээ ихэнх цэргүүд нь бор дарсанд хөлчүүрэн байлдах чадвараа хэдүйн алджээ.

Хамаг Монголчуудын алгинч манлай цэрэг эхний довтолгооныг хийж юу юугүй хавцгайн амсраар түрэн оров. Хэрэйдийн харуулын цэргүүд эхний довтолгооныг няцааж хатгалдан байлдах зуур сэхэл авсан Хэрэйд түмэн цэргээ засаж амжлаа. Үүр хаяарах үед байдал нэгэнт оройтсоныг ойлгож Жэжээр өндрийн Жэр хавцгай дахь Хэрэйдийн хүрээг Хамаг Монголчууд бүрэн бүслэн хаажээ. Арай хийн цэрэг олноо засан сая л нэг юм ухаанаа оловч, бүслэгдсэнээ ойлгосон Хэрэйдүүдийн уур хилэн нь хаврын шуурга адил гэнэт бадарч олзолсон барьсан бүхэндээ уур омгоо гаргая гэвч харуулсан тавьж мануулсан иргүд цөм оргон зайлжээ.

Хамаг Монголчуудын манлай хүч Хэрэйдийн хүрээнд буй өөрсдийн ИрГүн-ий аюулгүй байдлыг бодолцон гол хүчийг ирэхээс өмнө үтэр дайран орж сандаргасан нь энэ байлаа. Хэрэйдүүдийн сандран бужигнах сөхөөгөөр хавцгай дахь харуулын нэгэн бүл нэгжийг Нэгүдэсийн мөлхүүл цэргүүд хормын төдийд устган аврах ёстой бүхнийг оргон зайлуулж амжсан байв. Асар хурдтай хийгээд гэнэт болж өнгөрсөн эдгээр үйл явдалд Хэрэйдүүд мэгдэн гайхаж, түрүүхэн бадарч байсан уур хилэн нь үхлээ хүлээн хэвтэх нэгний айдсаар агшин зуур солигдон оджээ.

Энэхэн мөчид үүрийн гэгээтэй зэрэгцэн Хамаг Монголчуудын довтолгоон дахин эхэлж Хавцгайн бүх даваа гүвээ, жалга судаг, жим бүхнээр дайран орж харвалдан, хатгалдан байлдахад Хэрэйдүүд тухай бүрд нь тогтоон барьж няцаана. Үүний хамт дайны мэдээ авч амжаагүй Хамаг Монголчуудыг хүрээн дотор дайралдсан газраа цавчиж, харсан газраа сумлан алж байвч тэд эр эм, хөгшин залуу гэлтгүй цөм гартаан дайралдсан бүхнээ барин өрсөлдөн тэмцэнэ, иртэй (иртэй, уртай г.м) нэг нь нүцгэн гараараа алалдсаар дийлдэвч дороо дэр аван үхэцгээж байлаа. Хутганаас өөр зэвсэггүй Нэгүдэсийн мөлхүүл цэргүүд ч тэр бужигнаан дотор орж аль болох олныг хороох гэж чивчирч байв.

Гаднаас дотроос байлдах эх захгүй нүдэлцээн, нэг нь сэхэж, нөгөө нь мөхөхийг шийдэх алалцаан дунд агт морьдын янцгаан, зогсоо зайгүй шуугих суман мөндрийн исгэрээн, илд бамбайн хавираан, улайран байлдах дайчдын орилоон хашхираан, айж сандарсан нэгний уйлаан хайлаан, дутуу үхсэн нэгний хэржигнэх амьсгал, гиншин ёолох дууг сонсоход чихэнд хүртэл бэрх, энд тэндгүй дүрэлзэх улаан гал бургих утаанд нь уушги цоргиж, хөглөрөн хэвтэх бие цогцос тасарч салсан эд эрхтнүүд нь үзэхэд хүртэл нүд халтирам ажээ. Ийнхүү алалдан тэмцэлдсээр гурван өдөр, гурван шөнийн турш байлдсаар гурав дахь өдөр нь Хэрэйдийн хүрээг хамгаалж байсан Хадаг баатар бууж өгөв. Хамаг-Монголчуудын довтолгоон эхэлж бүслэгдэхээс өмнө Ван хан, Сэнгүм нар амжиж зугтсан байв. Тэндээс ЧинГис хаан Ван хан, Сэнгүм нарыг сэхэл авхуулалгүй мөшгөн хөөж Хэрэйд улсыг бүрэн доройтуулж эзлэн авчээ.

Тулалдааны үр дүн, Хэрэйд улсыг хувааж Ширээт ӨвГүн-ий хөвүүн Наяад мэдүүлэв.

Жэжээр өндрийн Жэр хавцгайн тулалдааны үр дүнд Ван ханы Хэрэйд улс үндсэндээ мөхөж тулалдааны дараа Ван хан сэхэл авч амжилгүй зугтан явсаар Найманы харуулд алуулж, Сэнгүм хөвүүн нь цөлд хаягдан Тангууд улс руу дүрвэн гарч сураг алдарчээ. Бууж өгсөн Хэрэйдийн хүрээнд эмс хатад, ихэс ноёдын эд хөрөнгө, адуу мал бульсан, дээрэмдсэн бүгдийг цаазаар аван омог сүрийг нэг мөсөн дарж, сэхүүн занг нь газарт гишгэлэв.

Үлдсэн Хэрэйд түмнийг Ван ханы дүү Жаха-Хамбугийн нэр дор чуулуулж, түүний охид болох Ибага Бэхийг ЧинГис хаан өөрөө аван, Сорхугтани Бэхийг отгон хөвүүн Толуйд өгөв. Хамаг Монголын ноёд бүгдээр Хэрэйд улсыг хуваан эзэлж голын улс болгон Наяад мэдүүлэв. Наяад мэдүүлсэн нь Ширээт ӨвГүн-ий гэргий нь Хэрэйд улсын Бор вангийн охин бүлгээ. Ийнхүү Хэрэйдэд нүүртэй хэмээн голын улсыг захирах Түмтийн ноён болсон ёсон ийм ажгуу.

Ван ханы өөрийн итгэлт ардуудаас татаж дайнд оролцуулсан 3 түмэн цэргийг хуваалдах үед 1 түмэн ард үлдэж 2 түмэн ард дайнд амь үрэгдсэн байв. Дайнд оролцоогүй Хэрэйдүүдээс авахыг нь авсаар үлдсэнийг нь мянгат болгож дүүргэв. Ван хан үхэж төр улс нь мөхөж буйг ойлгосон Хэрэйдийн аран олныг дагуулахад хялбар болов. Дагаар орсон Татаар иргэдийн үнэнч зүтгэлтэй байсанд нь Хэрэйд улсаас ихийг өгч тэнхрүүлэн эе сахин, эвийг бататгав.

Эзэн ЧинГис хаан Хэрэйд, Татаар, Олхонууд, Мэргэдүүдийг эзлэн авч дагаар оруулснаар бүхий л эсгийн туургатан, мал ахуйтан ард түмнүүдийг нэгтгэн ИХ МОНГОЛ УЛСЫГ байгуулахад ганц дайсагнаж буй Таян хаан тэргүүтэй Найманы улс үлдэв.

2024 оны 03 сарын 07

Ашигласан материал:

1. Монголын нууц товчоо (МНТ)
2. Монгол товчион түүхийн тайлал (МТТТ)
3. Wikipedia
4. Youtube