20-Р ЗУУНЫ ДЭЛГЭГДЭЭГҮЙ ТҮҮХЭЭС

1921 оны 6-р сараас Монголын хүсэлтээр Ажилчин Тариачны улаан арми, Алс Дорнодын улаан армийн ангиуд Цагаантныг цохих үүргээ амжилттай биелүүлсэн ч тэд нутаг буцалгүй удсан байдаг. 1924 оноос гэнэт улаан цэргүүдийг Монголоос гаргахаар болсон. Энэ үйл явдлын гадаад шалтгааныг энд өгүүлэх болно.

1920 оны 2-р сард Сибирь дэх Тряпицыний партизаны отряд Цагаантантай байлдсаар, Номхон далайн эрэг дэх Японы цэргүүд байрласан Николаевский хотод ойртжээ. Хотод 290 япон цэргүүд, 125 япон, 6000 гаруй хотын орос иргэд оршин сууж байв.

(Зургийн тайлбар: “Алс Дорнодын партизан” гэгч Я.И.Тряпицын гэргий Н.Лебедевагийн хамт. Хоёулаа хамт баривчлагдан цаазлагдсан. Залуу партизаны нэр хүндийг Монголын Хөвсгөлд орогнож байсан партизан “Сибирийн өвөө”-тэй дүйцэхүйц гэж улаантны жанжин Блюхер үнэлж байв.)

Япон цэргийн гарнизон Оросын иргэний дайнд Япон үл оролцох, төвийг сахих зарчмыг баримтлан Улаантны партизаны отрядыг 2-р сарын 28-ны өдөр хотод нэвтрүүлсэн байна. Гэтэл өмнө 1918 онд хамгаалалт хүсэж япон цэргийг оруулсан орос иргэдийг партизанууд баривчлан, эмх замбараагүй байдал үүсгэснийг Японы цэргүүд хамгаалан, партизан руу дайрч ширүүн тулалджээ.

Тулаанаар 1500 партизанууд 290 японы цэргүүдийн ширүүн эсэргүүцлийг дарж устгахдаа 500 хүнээ алдсан байна. Ялсан партизанууд Японы Консулыг гэр бүл болон 120-оод япон иргэдтэй хамтад нь бөөнөөр цаазалж, дипломат байрыг хотын бүх барилгуудын хамт галдан шатааж, энэхүү “Николаевскийн хэрэг” гэгч Олон улсын хэмжээнд мандаж эхлэв.

Николаевскийд болсон улаан террор үйл явдал Орос Японы харилцааг хурцатгаж хүнд байдалд оруулжээ. Япон оронд Алс Дорнодод цэргийн ажиллагааг өргөтгөх талаар маргаан засгийн газрын хэмжээнд хэлэлцжээ. 1920 оны 5-р сарын сүүлд японы иргэдийг хоморгон хядсан залуу командлагч 23 настай Я.И.Тряпицынийг барихаар шатсан хот руу японы цэргийн хүчинг цагаантны хамт илгээж, Японы засгийн газар Москвад эсэргүүцэл илэрхийлэхэд, ЗХУ-ын 8 хотоос өөр агуулгатай янз бүрийн тайлбар өгсөн байна.

1918 оны Иргэний дайнаар Герман, Япон, Хятад зэрэг хөрш улсуудтай дайтахгүй, дипломат арга замаар харилцаж байсан шинэ залуу Лениний Зөвлөлт засгийн газар маргаантай байдлыг зөөлрүүлж намжаах гэж хичээж байв. "Николаевскийн хэрэг"-т холбоотой партизануудыг барих Япон-Цагаантны цэргийн нэгдсэн дайчилгаанаас Москвагийнхан партизануудаа аврах алхам хийхээс татгалзсан аж. Москвагаас дэмжлэггүй болсон партизанууд хагаралдаж, Тряпицынийг гэргийн хамт баривчлан японд хүлээлгэж өгч, цаазлуулжээ. Лениний засгийн энэ үйлдэл Японд хангалтгүй байсан нь Японууд “Николаевскийн хэрэг”-ээр Сахалины арлын хойд хэсгийг өөртөө нэгтгэн, цэрэг армиа татан төвлөрүүлж бэхжүүлэв.

1922 онд Улаантан иргэний дайнд ялж, хятадаас Хаант Оросын Манжуур дах төмөр зам, японоос Хойд Сахалинг буцааж авахаар ээлжит хэлэлцээр уулзалт хийцгээв. Гэтэл ээлжит хэлэлцээрт, Японы талаас "Николаевскийн хэрэг"-ийг сөхөж, Хятадын талаас Монголоос Улаан армийн цэргийг гаргахыг шаарджээ.
Ингээд Монголд Бүгд Найрамдах Улсаа тунхаглахын өмнөхөн, 1924 оны 5-р сарын 31-ны өдөр Чичерины заавраар ЗХУ-ын дипломат төлөөлөгч Л.М.Карахан “Монгол бол Хятадын салшгүй хэсэг” гэх заалтаар буулт хийсэн гэрээг Бээжингийн засгийн газартай байгуулж, дипломат харилцаа анх тогтоосон. Гэрээгээр Монголоос Зөвлөлтийн армийн ангиудаа гаргах боловч Монголд Зөвлөлтийн хяналтыг хэвээр үлдээхээр болов.

Москва-Бээжингийн Монголоос улаан цэргийг гаргах тохиролцоог түргэвчлэх зорилгоор Япон улс давхар буулт хийн, Бээжинд 1925 оны 1-р сарын 20-нд ЗХУ, Япон хоёр анх удаа дипломат харилцаа тогтоож, Япон 1905 оны дайнд Хаант Оросыг ялж байгуулсан Олон улсын гэрээний хилийг мөрдөж, хойд Сахалингаас цэргээ гаргасан билээ.

(Николаевский хотыг галдан шатаасны дараа Япон цэргүүд хяналт тогтоосон үеийн гэрэл зураг)

1905 оны Орос Японы дайн нь 2 талаас 1 сая хүртэл цэрэг хүч төвлөрүүлсэн, 20-р зууны эхэн үеийн дайнуудаас цэрэг зэвсэглэлийн үзүүлэлтүүдээр Дэлхийн 1-р дайны дараа орох Азид болсон анхны орчин үеийн дайн байв. Дайны үр дүн Оросын 1905 оны хувьсгалын шалтгаан болсон төдийгүй 1917 оны Иргэний дайнаар ч улаантнууд Японтой хурцадмал байдалд орохоос болгоомжилж байсныг “Николаевскийн хэрэг” харуулсан юм.
Бээжингийн 1925 оны хэлэлцээрийг ЗХУ-ын талаас Л.М.Карахан, Японы талаас Кенкиши Ёшизаван нар гарын үсэг зурж үзэглэжээ. Сүүлд Кенкиши Ёшизаван 1941 онд АНУ-тай хэлэлцээр хийхээр Вашингтонд очсон төлөөлөгчдийн бүрэлдхүүнд багтаж байв. 1924, 1925 оны гэрээний түүхэн ойрын гэрч тэрбээр өндөр наслаж, 1965 онд нас барсан байна.

ЗХУ Улаан армиа Монголоос гаргахдаа Японоос хойд Сахалин, Хятадаас Манжуурын Төмөр замаа эргүүлэн аван ашигтай гэрээ хийж чадсан байдаг. Японы оролцоотой байгуулсан ЗХУ-Хятадын 1924 оны гэрээ нь Монголоос Туваг тусгаарлах эхлэл болсон байх юм.

С.АЛДАР

https://www.facebook.com/aldar.sukhee