“BBC” агентлагийн цахим хуудаснаа Монголын түүхтэй холбоо бүхий томоохон нийтлэл гарчээ. Үүнийг эх хэл дээрээ сийрүүлэн уншигч танд хүргэе. Нийтлэлд Хувилай Сэцэн хаан болон түүний эзлэн дагуулсан Сүн улс, Сүн улсын хойч удам болох хятадуудын тухай өгүүлжээ.

Олон зууны түүхийн тоосонд дарагдсан ч өнөө хэр хүч нөлөөгөө алдалгүй дэлхий дахинд дуурсагдсаар байгаа Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан Чингис хааны алдар гавьяа, гайхамшигт түүхийг түр орхиж, түүний ач хүү Хубилай сэцэн хааны тухай түүхийн сурвалжит олон бичээс байдгаас сөхөн тэмдэглэж байна. Дэлхийн талыг эзэлж нэгэн туурган дор тогтоон барьж байсан XIII зууны Монголын эзэнт гүрний тухай мэдэхгүй хүн цөөхөн биз ээ.

Тал нутгаас урган гарч дэлхийг байлдан дагуулж чадсан  үндэстэн одоог хэр нь оршин тогтносоор байгаа. Тэртээ 1227 онд Чингис хаан насан эцэслэсэн юм. Тэнгэрт халихынхаа өмнө тэрээр Номхон далайгаас Европ хүрсэн өргөн уудам газар нутгаа өөрийн хүүхдүүддээ эзэмшил болгон хуваан өгсөн байдаг. Түүнээс хойш Тулуйн хүү Хубилай энэ эзэнт гүрнийг хамгийн ихээр өргөжүүлэн, газар нутгийг нь улам тэлж, бадраасан нь түүхэнд тодоор тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Хубилай хаан төрийн эрхийг барих болсноор өвөг эцэг Чингис хаан, Өгөдэй хааны гүйцээж амжаагүй их хэргийг дуусгахаар сэтгэл шулуудан Хятадын Сүн улсыг дайлаар морджээ. Улмаар агуу тулалдаануудын дараа Сүн улсыг бүрмөсөн дарж улсынхаа нийслэлийг Хятадад байгуулж байлаа.

Хятадын Сүн улс тэр үед аль хэдийнэ бүрэлдэн тогтоод нэгэн мянган жилийг үдсэн их гүрэн байсан юм. Сүн улс Хубилай хааныг яагаад өөртөө татав. Энэ асуулт түүхчдийн сонирхлыг өдгөөг хүртэл татсаар ирсэн. Ромын хүчирхэг эзэнт гүрэн хэдэн зууны турш эрхшээлдээ оруулж чадаагүй дэлхийн талыг монголчууд нэгэн жарны дотор эзлэн, улмаар бүхэл бүтэн мянган жил оршсоор ирсэн Сүн улсыг хэдхэн жилийн дотор эзлэн түрэмгийлсэн нь санаанд оромгүй хувьсал байсан хэмээн “Хубилай хаан” номын зохиолч Жон Мэн дурдсан байдаг.

Харин Хонконгийн их сургуулийн түүхч Шун Зоу монголчуудын талаар “Хятад үндэстэн бол өөрийн соёл иргэншлийг бий болгосон. Хятадын түүхтэй дэлхийн соёл иргэншлийн түүх нягт холбоотой. Энэ түүхийг монголчуудын түүхээс ч харж болно. Нүүдэлчид бол хүн, гэхдээ хятад хүмүүс биш, тэд хүн хэдий ч маш балмад цус нь буцламтгай зэрлэгүүд” хэмээн нэгэн номдоо бурангуйгаар тэмдэглэсэн байдаг.

Түүхийн сурвалжуудад монголчуудыг…

Хятадын түүхийн эх сурвалжид монголчуудыг зэрлэгүүд, мангасууд хэмээн бичжээ. Энэ нь нэгэн төрлийн амьтан хэмээснээс утга ялгарахгүй гэж хэлж болно. Мөн түүнчлэн түүхийн сурвалжуудад монгол хүмүүсийн тухайд “Тэд маш өөр царай төрхтэй. Үүнтэйгээ адил асуудлыг шийдэх арга нь ч өөр. Хятадууд тэднийг мэдэж чадаагүй. Юу хийх гэж байгаа, юу санаж сэдэж хэрхэн ямар үйлдэл хийх нь тааварлахын аргагүй” хэмээн бичсэн байна. Монголчуудын ахуй амьдралын тухайд, тэд бөх барилдаж нааддаг, хоолойгоороо чанга өвөрмөц дуугардаг, маш удаан тасралтгүйгээр нэг өнгөөс нөгөө өнгөнд (хөөмий, уртын дууг хэлж байна) шилжин дуулдаг. Түүнчлэн хүчиллэг исгэлэн ундаа ууж, их хэмжээгээр мах иддэг гэжээ.

Харин Хятад хүмүүс бол тэднээс хамаагүй өөр бөгөөд нийгмийн ялгаа гарлаар нь язгууртан, ажилчин, ядуус хэмээн ялгардаг нийгэмтэй. Хятадууд гоёмсог торго дурдангаар хувцас хэрэглэлээ хийдэг. Бие биеэ хүндэтгэн урлаг хэмээн ойлголтыг эртнээс бий болгож чадсан хэмээн өгүүлсэн байна. Ингэж түүхийн эх сурвалжуудад хятад, монгол хүмүүсийн хоорондын ялгааг өгүүлсэн ном товхимлууд олон бий. Сүн улсын хувьд 70 сая хүн амтай, түүнээс дайчлан татсан асар хүчирхэг армитай байсан. Энэ нь Хубилай хааны монгол баатруудаас тоо хэмжээгээрээ бараг 100 дахин их хүчтэй байсан. Гэвч тэд монголчуудад нэлээд хэдэн тулаанд тасралтгүй ялагдаж, тэдний сүүдэр дор орсон юм. Монголчуудын цэргийн нууц нь байлдааны өвөрмөц тактик байлаа.

Сүн улсыг хэрхэн сөгтгөв...

Хубилай хаан зүүн Европ руу хийсэн хан хөвгүүдийн аян дайнд ашигласан чавхан бууг Сүн улсын эсрэг дайнд оновчтой ашиглаж чадсан юм. Тэрээр хэдийнэ өөрийн төрсөн дүү Хүлэгүгийн Дундад Ази, Ойрхи Дорнодод байгуулсан байсан Ил хаант улсаас персийн тэр үеийн цэргийн инженерүүд гэж болох дархчуулыг урин авчирч чавхан буунууд хийлгэсэн аж. Тэдгээр буунууд нь 100 кг-ын хүнд чулууг 200-300 метрийн тусгалтайгаар шидэх чадалтай бүтээгдсэн байна. Мөн агаарт нисэх замдаа олон хэсэг бутарч үхлийн зэвсэг болж хувирах шаварт багцалсан сумны зэв бүхий бөмбөлгүүдийг ч бүтээлгэжээ. Түүнийг шидсэний дараа их тоос манан татаж орчныг харах хязгаар багасдаг бөгөөд Сүн улсын багширсан их цэргүүдэд жигд хүртээмжтэй тусдаг байж.

Шавар нь тоос манан татуулж, харин багцалсан сумны зэв бүгд шахуу хятадын цэргүүдийн биед зоогддог байсан. Энэ зэвсгийн эсрэг Сүн улсын жанжид цэргээ тархай байрлалд байруулах шаардлагатай байсан ч монгол морьтон баатрууд ийм завдал өгөлгүй тоос манан дундуур дайснаа бүслэн авч тал талаас нь дайрч хиар цохидог байлаа. Ийм тулааны аргаар Хятадын урд мужуудыг ядах юмгүй эзлэн авсан аж. Тэдгээр эзлэгдсэн газруудад өнөөгийн Хятадын урд нутгийн Юнань, Вьетнам, Бирм, Шинжаан зэрэг төв Азийн орнууд ч орж  байжээ. Мэдээж хэрэг тэдний дунд өнөөгийн түвд ч мөн орж байв. Эдгээр гайхалтай дайн байлдааны овжин арга, тактикуудыг ашиглан монголчууд асар их бүрэлдэхүүн бүхий цэргийн хүчтэй Сүн улсын армийг дайнд ядах юмгүй ялжээ.

Хубилай хааны ордон

Монголчуудын түүхийг илүү танин мэдэхэд багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол Италийн худалдаачин Марко Поло. Тэрээр Их хаантай нэлээд ойр дотно танилцаж чадсан гадны цөөхөн хүмүүсийн нэг юм. Марко Поло Хубилай хааны ордонг тодорхойлохдоо, түүний сууц үл ялиг намхан, таван гарцтай, хаан өөрөө зүүн дээд хэсэгт нь суудаг байсан. Түүний өөрийн орж гардаг хаалга нь сууцны голд байрлах бөгөөд бусад үед тэр хаалгаар хэн ч орж гадраггүй байсан хэмээн тэмдэглэжээ. Ийм төрлийн сууцыг өмнө нь хаана ч харж байгаагүй.

Дээвэр хэсэг нь өндөр бөгөөд саруулхан. Хана нь алт мөнгөөр бүрсэн, эрдэнийн чулуу шигтгэсэн байсан. Дотроо маш саруулхан бөгөөд нэг дор зургаан мянган хүн зэрэг орох багтаамжтай сүрлэг ордон байжээ. Харин шал нь тод улаан шар өнгөтэй, зарим хэсгээрээ ногоон, хөх өнгийн хээтэй гялалзан харагддаг байсан аж. Энэ нь урьд өмнө ямар ч хааны сууж байгаагүй тансаг харш байсан. Үүнээс үзэхэд Хубилай хаан суурин соёлыг шохоорхон эрхэмлэж байсан нь илэрхий хэмээн бичсэн байна. Өнөөгийн хөгжлийн өндөр төвшинд хүрсэн Бээжин хотыг бий болгосон хүнээр Хубилай хааныг нэрлэдэг. Сүн улсыг мөхөөж өөрийн байгуулсан Юань гүрнийг эзлэн авсан Хятадын нутагт суурьшуулснаар өнөөгийн хятадын суурь тавигдсан юм. Харин үүнийг Хятадууд хожмоо эзлэн сууж өөрсдийн бүтээн босгосон хот, соёл иргэншил хэмээн нэрлэсэн байдаг.

Харин өнөөдөр бол монголчуудын өмнөд хэсэг нь Хятадын 56 дахь бага ястан болжээ. Түвд, уйгаруудын нэгэн адил. Хятадуудын уламжлал, тэдний түүх нэгэнтээ салахын аргагүй холбогдсон байна. “Зэрлэгүүд Хятадын өв уламжлал, ёс заншлаас суралцан тэдний дотор оршсоор иржээ” хэмээн зохиолч түүхч Шун Зоу энэ тухай тун ч эвгүйгээр дүрсэлсэн нь бий.

Хубилайн цадиг судлаач Жон Мэн Хятадын тухай

Эрт цагийн монголчууд хувцсаа зөвхөн бүсээр бүслэж тогтоон өмсөж эдэлдэг байсан. Харин Юань гүрний үед энгэрийн товч хэмээх ойлголт бий болсон аж. Энэ нь өнөөгийн Хятадын үндэсний хувцас болон уламжлан ирсэн байна. Нэг үгээр хэлбэл түүхийн урт хугацааны туршид энэхүү хувцсыг Хятадууд өөриймшүүлэн авч хоцорчээ гэсэн үг. XV-XVI зууны буюу шинэ үеийн Мин улсын үед дээрх хувцас, өв уламжлал бүхэлдээ хятаджин эргэн ирсэн байна. Түүнчлэн хооллох соёл ч хятаджин, олон нэр төрөл болон хөгжжээ. Үүний нэгэн тод жишээ бол цайны данх юм. Цай бол Хятадын соёлын чухалд тооцогдох нэгэн зүйл. Энэ нь нэгдмэл байдлыг илэрхийлдэг. Мин улсын өмнөх үед Хятадад цайны данх гэсэн ойлголт байгаагүй. Харин эдгээр соёлуудыг Хятадууд овжноор ашиглан өөрт нийцүүлэн өөрийн соёл болгон шингээж чадсан гэж үзэж байна.

Таван зуухан жилийн өмнө гэхэд хятадууд унадаг дугуй гэгч энэ зүйлийг тоож ч авч хэлэлцэж байгаагүй. Унадаг дугуйг “гадаад чөтгөр”-үүдийн унаа хэмээдэг байсан нь түүхэнд бичигдэн үлдсэн байна. Харин унадаг дугуйг нийтийн хэрэглээ болгон бүх нийтээрээ унаж хэрэглэхэд тухайн үеийн гадаад дотоод явж юм үзэж нүд тайлсан жентельмэн хятадууд нөлөөлсөн хэрэг. Мөн дахин нэгэн баримт сөхвөл өнөөгийн  хөгжлийн оргил болоод буй Хятадууд 50 жилийн өмнө л европ хоолнуудыг амталж эхэлжээ. Энэ нь цаг үеийн хатуу чанд бодлого нийгмийн амьдралтай нь холбоотойнх биз. 1949 оноос япончуудтай газар нутгийн маргаан дэгдээж, дээрээс нь тайваньчууд газар нутаг тусгаарлах болсноор гадаад улсуудтай дугтралцах болсон аж. Харин энэ бүх таагүй байдал 1980-аад оноос намжиж Хятадаас гадаад оронд ирэх хүмүүсийн тоо нэмэгдэж тэр хэрээрээ барууны соёлтой танилцаж эхэлсэн түүхтэй. Дэлхий дахинд алдартай түргэн хоолны сүлжээ МакДональдс ресторан энэ улсад 20 жилийн өмнөөс танигдаж эхэлсэн.

Өнөөдрийн байдлаар Хятадад МакДональдсийн 14 мянган цэг ажиллаж байгаа. Үүнтэй адил гадаад орнуудын бараа бүтээгдэхүүнүүд ч  саяхны танилууд билээ. Япон, Герман машин, цахилгаан бараа европ хувцас эдлэл хэрэглэл зэргийг нэрлэж болохоор байна.

Христофер Колумб Хятадыг зорьсны учир

Хэрэв Хубилай хаан байгаагүй бол тухайн үеийн хятадууд XIX зуун хүрэх байсан эсэх нь эргэлзээтэй. Их хаан түүхэнд алдаршин нэрээ үлдээж чадсан учраас л түүнийг судлахаар орон орны түүхчид бүхэл бүтэн  эрдэм шинжилгээний баг бүрдүүлэн ажиллаж байна. Марко Пологийн тэмдэглэн үлдээсэн  түүхийн сурвалжуудад үндэслэн европчууд Азийг тэр дундаа хятадын соёл иргэншлийг судлахаар хүлгийн жолоо залж байсан. Тиймээс ч Христофер Колумб хятадыг судлахаар яваад эргэн ирэх  замдаа Америкийг  нээсэн хэмээдэг. Үүнээс үзэхэд дэлхийн түүх тал газрын монголчуудыг судлахаас эхлэлтэй ч гэж хэлж болно хэмээн Жон Мэн номдоо тодорхой өгүүлжээ.

Хубилай хаан өөрийн төсөөлж байсан мөрөөдлийн гүрнээ байгуулж чадсан. Гэвч тэрээр арлын Японыг л эзэлж чадаагүй. Олон  тооны хөлөг онгоц бүтээж арлыг эзлэхээр дайлаар мордсон боловч далайн хар салхинд цохигдон энэ үйлдэл нь бүтэлгүйтсэн билээ. Энэ бүх  байлдан дагууллын эцэст тэр өтөлж, тамир тэнхээ сульдан өвчилсөн юм. Түүний хаан ширээг залгамжлах хүү нь нас барж, мөн  хайрт хатан нь өөд болсноос хойш төдий л удалгүй 1294 онд Их хаан өөрөө хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн юм. Харин түүний цогцлоон байгуулсан эзэнт гүрний нэр сүр, түүх өнөөг хэр мөнх оршсоор байгаа билээ. Их хааны насан эцэслэснээс хойш 80 жилийн дараа Юань гүрэнд дотоодын зөрчил, бослого самуунд автан нуран унах суурь нь тавигдаж эхэлжээ. Хятадын түүхийг бүрэн мэдэхийн тулд Хубилай хааныг бүрэн судлах ёстой хэмээн “Хубилай хаан” номын зохиолч түүх судлаач Жон Мэн өгүүлжээ.