Их хаан Өгөөдэй нас нөгцмөгц Монгол гүрний дотор хаан ширээ булаацалдах тэмцэл, хямрал эхэлсэн байна. Өгөөдэй, ахмад хөвүүн Гүюгээр хаан сууриа залгамжлуулах дургүй байв. Учир нь Гүюг, Бат хаантай эе эв эвдэрч өөрийн эцэгтэй ч төдий л сайнгүй, зарим талаар нэлээд зөрчилтэй байсан бололтой.

Өгөөдэй хаан өөрийн гуравдугаар хүү Гүчүгээр хаан ширээ залгамжлуулах бодолтой байтал тэрбээр нас барсан тул түүний ахмад хөвүүн Ширэмүнийг хунтайж болгожээ. Гэтэл Ширэмүн их ор суухад хараахан нялх бага байсан нь хаан ширээ булаацалдах тэмцэл эхлэхийн шалтаг болсон байна.

Өгөөдэй хаан өөд болсны дараа их хатан Мэргэд угсааны Дөргэнэ, нөлөө бүхий хэсэг ноёд, түшмэдийг Далан даваанд хуралдуулан шинэ хаан өргөмжлөх асуудал хэлэлцжээ. Тэрхүү чуулган дээр чухам хэнийг хаан ширээнд өргөмжлөх тухай тодорхой шийдвэр гаргалгүй Дөргэнэ хатанд төр хамааруулахаар тогтжээ.

Дөргэнэ, Ширэмүний балчир, багыг ашиглан төрийн эрхийг шууд гартаа авсан байна. Энэ тухай Рашидад-Дин өгүүлсэн нь "Ахмад хөвүүдийн эх Дөргэнэ хатан арга заль хэрэглэн, хааны ураг садангуудтай зөвлөлгүй өөрийн дураар төрийн эрхийг эзлэн авчээ.

Тэр элдэв зүйлийн бэлэг шангаар төрөл садан, ноёд түшмэдийн сэтгэлийг татсан учир цөм түүний зүг хандаж эрх мэдэлд нь орсон" гэжээ. Энэ явдалд Өгөөдэй хааны ах дүүс, үр сад болон хуучин түшмэд, Чингисийн угсааны ноёд сурвалжтан нарын олонх нь ихэд дургүйцжээ.

Нэн ялангуяа Өгөөдэй хааны ойролцоо байсан дотны түшмэл, Монгол гүрний баруун этгээдийн их сайд Чингай чинсан, лалын мөргөлт нөлөө бүхий түшмэл Мухамед Ялавач, Өгөөдэйн хоёрдугаар хөвүүн Годан нар бусдаас илүү дургүйцэн эсэргүүцэж байв.

Годан ноёны хорлогдсоны учир

Дөргэнэ эн тэргүүнд Чингай чинсанг албанаас нь халж, мөн Мухамед Ялавачийг хань нөхдийнх нь хамт барьж авахаар завдахад тэд учрыг мэдэж Годангийн зүг зугтан очжээ. Годан ноён тэр үед Хөх нуур орчмын газар нутгийг захирч байв. Төдөлгүй Годангийн өргөөнд Дөргэнэ хатны элч ирж, Чингай, Ялавач нарыг гаргаж өгөхийг шаардсан байна.

Гэвч Годан тэр хоёрыг эс гаргаж өгөв. Харин "Болжмор шувуу начин шонхроос зугатаж бутны ероолд амь хорогдон, аюулаас аврагдах адил эдгээр хүмүүс бас бидний энд хорогдохоор манай мэдлийн хязгаарт орж иржээ. Эднийг барьж өгвөл энэрэх сэтгэлийн хууль зүйд үл зохицохоос гадна хүний ёсны гажуу хэрэг болно.

Намайг хол ойрын хүн, түрэг, тажиг ялгаагүй цөм учрыг мэдэж өршөөнө. Мөд хуралдаан болох тул эднийг ураг удам, ноёд түшмэдийн өмнө аваачиж гэм бурууг нь тоочин хэлэлцүүлж, зохих ялыг хүлээлгэе." гэж хэлүүлэн элчийг буцаажээ. Туракина хатан дахин хэдэн удаа элч илгээсэн боловч Годан тухай бүр дээрх үгтэй адил утга санаатай үг хэлэн буцаажээ. Энд нэгэн зүйлийг онцлоход, Чингис хаан амьд байхдаа Өгөөдэйн дараа хаан ор суух хүнд Годангийн нэрийг дохож байжээ. Гэтэл Дөргэнэ хатантай муудалцсан бүх ихэс сайд цөм Годангийн дэргэд цугларч байв. Годан ч тэднийг зүйл бүрээр хаацайлж байсан нь Дөргэнэ хатанд хардах, түгших сэтгэл төрүүлжээ. Ийнхүү эх, хүү хоёр төрийн эрх булаацалдаж далдуур сүрхий тэмцэлдэх болжээ.

Дөргэнэ хатны далдын явууллагад түүний дотны хамсаатан лалын шашинт Фатима гэдэг нэгэн эмэгтэй идэвхтэй тусалж байсан талаар түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Дөргэнэ хатны амин ба албан хэрэг, ялангуяа төрийн хэргийн хов жив зэрэгт Фатима онцгой үүрэг гүйцэтгэж байв. Дөргэнэ, Фатима нар Годанг хорлож алахаар шийдсэн бололтой. Годангийн үхсэнийг Фатимагийн нэртэй холбож түүхэнд тэмдэглэжээ. Годан ч өөрөө нас барахынхаа өмнө Фатимад далдуур хорлогдлоо гэж ярьж байжээ.

Гүюг Эмилээс, Отчигин Буйраас цэрэглэн хөдлөв

Дөргэнэ хатны төр барих явдалд дургүйцэн, хаан ширээг залгамжлах гэсэн нөгөө нэг өрсөлдөгч нь Чингис хааны отгон дүү Тэмүгэ Отчигин ноён байжээ. Тэрбээр Буйр, Далай нуурын орчмоор нутаглаж байсан бөгөөд Дөргэнэ хатныг зайлуулж, хаан ширээг эзлэн авахаар их цэрэг удирдан хөдөлжээ.

Гэтэл тэр үед хаан ширээг эзлэн авах аян, шалтаг хүлээж байсан Гүюг Отчигиныг эсэргүүцэх нэрийдлээр Эмил нутгаас цэрэг удирдан хүрч иржээ. Гүюг эхийгээ төр хамаарахыг илт эсэргүүцэж түвдэхгүй байсан боловч өөр хүнд хаан ширээ эзлүүлэхийг хэрхэвч тэвчихгүй байв. Тийм учраас Гүюг цэрэг хөдөлгөж хаан ширээг шууд эзэлж авахаар шийджээ.

Энэ бүхэн Монголын их гүрний дотор цэрэг, ардыг цочин айхад хүргэн Дөргэнэ хатныг хүнд байдалд оруулсан байна. Туракина хатан, хүү Гүюгийн талыг барьж Отчигины эсрэг тэмцэхээр болжээ. Отчигин ч Гүюгийн ирж явааг нэгэнт дуулсан тул хэрэг бүтэхгүй болсныг мэдээд Өгөөдэй хааны нас барсны ойн уй тайлах ёслолд оролцох гэж ирсэн хүн болоод нутагтаа буцжээ.

Дөргэнэ дөрвөн жил гаруй төр хамаарахад улс орон даяар дургүйцэх явдал эрс нэмэгдэж нөлөө бүхий ноёд, түшмэдийн ихэнх нь шинэ хаан өргөмжлөх эрмэлзлэлтэй байсан учир хатан арга буюу өөрөө суудлаа тавьж өгөхөд хүрэв.

1246 оны 6, 7 дугаар сарын үеэр Чингис хааны алтан ураг, Өгөөдэй хааны төрөл садангийнхан, их гүрний ноёд, жанжин нар болон хараат орнуудын элч төлөөлөгчид хаан өргөмжлөх хуралдайд оролцохоор хүрэлцэн ирцгээжээ.

Уг нь Өгөөдэйг үхсэний дараахан хаан өргөмжлөх хуралдааны зарыг хааны ураг садан, ноёд жанжин нарт хүргүүлсэн байсан боловч Дөргэнэ хатан хойшлуулсаар хэдэн жил өнгөрөөжээ.

Юуны түрүүнд Тулуйн хатан Сорхугтани бэг хөвүүдийн хамт, дорно зүгээс Отчигин ноён, Илжигдэй ноён нар, өрнө зүгээс Хархүлэг, Есөнмөнх, Бүри, Байдар, Есөнтөмөр тэргүүтэй Цагаадайн үр ач нар, мөн Оросын Суздаль мужийн ван Ярослав, Хятад, Солонгос хэсэг ноёд, Баогдад, Исемайль, Франц зэрэг улс орны элч нар хүрэлцэн ирсэн бөгөөд Ромын пап ламын илгээсэн католик шашинт доминикан ёсны гэлэн Плано Карпины тэргүүтэй хүмүүс байлцсан байна.

Рашид-ад-Дины тэмдэглэснээр, хуралдайд гадна дотноос ирсэн зөвхөн элч, төлөөлөгч нарын тоо 4000 гарч байжээ. Энэ хуралдайд Алтан ордны хан Бат бие өвчтэй гэсэн шалтаг зааж оролцсонгүй, дүү Бэрх зэрэг ноёдыг явуулжээ.

Учир нь Бат Европод байлдаж байх үедээ Гүюгтэй сүрхий эвдрэлцэн уг аян дайнаас Гүюг буцаж ирсэн билээ. Бат хан Өгөөдэйг үхсэнийг сонсмогц Гүюг Өгөөдэйн ахмад хүүгийн хувьд хаан ширээ залгамжилбал ашиггүй болно гэдгийг сайн мэдэж байв.

Гэвч Гүюгийг хаан суулгахгүй хэмээсэн түүний зорилго биелэгдсэнгүй. Хуралдайг 1246 оны зун Өгөөдэй хааны зуслан Тамирын Шар ордонд Дөргэнэ хатан толгойлж хуралдуулжээ.

Гүюгийг хаан ширээнд өргөмжилсөн нь

Тэр үед Хархорумд ирсэн Плано Карпина бичихдээ "Ноёд түшмэд, жанжин нар анхны өдөр цөм цагаан торго, маргааш нь улаан торго, нөгөөдөр нь хөх торго өмсөж, нөгөөдрийн маргааш нь мөн өөр янзаар хувцасласан байлаа.

Хаан өргөмжлөх хэргийг их асрын дотор Дөргэнэ хатан тэргүүтэй хааны ураг удмынхан болон сайд түшмэд, ноёд, жанжин нар удтал зөвлөлдөж ярилцаад, Чингис хаан өөрөө хаан болгохоор заасан Годан нэгэнт нас барсан, Өгөөдэй хааны гэрээслэл ёсоор ширээ залгамжлагч болсон Ширүмэн хараахан насанд хүрээгүй учир, хааны ахмад хөвүүн Гүюгийг өргөмжлөх нь зүйтэй гэж үзсэн" хэмээжээ.

Гүюг уламжлалт заншил ёсоор үл зөвшөөрөх дүр үзүүлэн хэн нэгнийг хаан өргөмжилбөл зохино гэж цаараглан маргаж байгаад болзол тавьж өгүүлсэн нь, "Миний дараа бас миний ураг удмынханд хаан ширээ шилжих болбол би зөвшөөрнө" гэжээ.

Хуралдайд оролцогсод цөм Гүюгийн удам угсаа тасарч дуусахаас нааш хаан ширээг өөр төрлийн хүнд хэрхэвч шилжүүлэхгүй гэсэн утгатай тангарагын бичиг үйлдэн өргөжээ. Уг тангарагын бичигт дурдсан нь, "Чиний ураг удмын дотроос өвсөнд ороовч нохой тоож шиншихгүй хэсэг мах ч байсан цагт хаан ширээг бид өөр буюу хэнд ч шилжүүлж өгөхгүй" гэжээ.

Гүюгийн хаан өргөмжлөгдсөн тухай Өгөөдэй хааны зулсан Алтан ордонд албан ёсоор зарлажээ. Гүюг хаан суугаад эн түрүүнд төрийн эрх мэдэл булаацалдах хэрэгт идэвхитэй оролцогсдыг цээрлүүлэн шийтгэжээ. Эх Дөргэнэ хатны хүч нөлөөг хязгаарлан дарахаар Фатимаг барьж цаазаар аваачин "Годанг хорлон алсны учир хороов" гэж зарлажээ.

Түүний дараагаар Отчигин ноёныг цаазаар аваачсан байна. Мөн Дөргэнэ, Отчигин нарын зүгээс төрийн эрх булаацалдахад тусалж байсан бусад хүмүүсийг нэгэн адил цээрлүүлжээ. Гэвч Дөргэнэ хатны нөлөө бас л хэвээр байсан байна. Энэ талаар Рашид-ад-Дин тэмдэглэхдээ, "Гүюг, эхийн дэргэд хүрэлцэн ирээд ч төрийн хэрэг хөтлөх явдалд огт оролцохгүй Дөргэнэ хатан урьдын адил засагт засаглах ажлыг явуулж байв" гэжээ.

Гүюгийг хаан ширээнд суусны дараа төдөлгүй Дөргэнэ хатан гэнэт хорлогдож үхснээр төрийн жолоо Гүюг хаанд дангаар шилжжээ. Гүюг хаан болсны дараа Дөргэнэ хатны үед хавчигдаж огцорсон сайд түшмэдийг хуучин тушаалд нь эргүүлэн дэвшүүлжээ. Чингайг өөрийн дэргэд авчирч дахин чинсан тавиад Ялавачийг дуудаж Хятад газрын дарга болгож, Туркестан Мавереннахр хоёрыг Масуд бегэд өгч, Хорасан, Ирак, Азербайджан Ширван, Лур, Керман, Гүрж зэргийг Аргунаар захируулжээ.

Мөн Дөргэнэ хатны зарлиг, пайз зэргийг хүчингүй болгож, хэн хүнд пайз, бичиг зоргоор олгохыг цаазалжээ. Харин Өгөөдэй хааны үеийн пайз, зарлиг хүчин төгөлдөр үлдсэн бөгөөд шинээр нэлээд пайз олгох зарлиг буулгажээ.

Ш.Батцогт