Майя болон ацтек нар Хуучин тивээс колоничлогчдыг ирэхээс өмнө Төв Америкийн хоёр аугаа их соёлт үндэстэн байжээ. Майя нарын эзэнт улс үнэн хэрэгтээ ацтек нарын улсаас өмнө бий болж, нэлээд хэдэн зуун жилээр илүү оршин тогтносон байна. Сүүлийн хоёр мянга гаруй жилд майячууд хэд хэдэн томхон сэргэлт, уналтад орж байсан бөгөөд тэднээс үлдэж хоцорсон ул мөр бараг байхгүй хэмээн хэлж болно. Гэвч майя нар урьдын адил амьд байж, Юкатаны хойгт оршин суудаг үндэстэн, ястнуудын зан заншилд ул мөрөө яалт ч үлдээжээ.

Тэдний соёл иргэншил бараг бүрэн устаж үгүй болсон хэдий ч, Мексик, Гватемал улсын хөдөөгийн олон нутаг тмайя нарын соёл, хэл атаархмаар үлдсэн байх юм. Тийнхүү чухамхүү энэ нутгийнхан өөрсдийн үндэс угсааг үнэхээр сайн уламжлан авч үлдсэн гэлтэй.

Сүүлчийн тоо баримтаас үзвэл,тэр майя нарын удмын долоон сая орчим хүн Юкатаны хойгт одоо ч аж төрсөөр байгаа ажээ.

Колумбын майя нар үр хүүхдийнхээ биеийн онцлогт их санаа тавьж, гадаад төрхийг нь гоё болгохыг ямагт хүсдэг байж. Ээжүүд нь хүүхдийнхээ духанд үрчлээ суулгахгүй гэхдээ духанд нь жижигхэн хавтгай мод барьж боодог байжээ. Хүүхдээ хялар болгохын тулд түүний нүдний өмнө ямар нэг эд зүйл өлгөдөг заншилтай байсан гэнэ. Хялар нүд нь сурвалжит гарал үүслийг нотлох бас нэг онцлог шинж байжээ.

Эртний майя нарын анагаах ухаан үнэндээ нэлээд хөгжингүй байсан бололтой. Тэд шархыг хүний үсээр оёж, шүдэнд ломбо тавьж, тэр ч байтугай хиймэл шүд хийж байжээ.

Зарим майя хүн золигт гаргах зан үйлийг одоо болтол хийдэг байна. Гэхдээ тэд одоо мэдээжээр хүн биш, харин тахиагаар л байнга тахил өргөдөг аж.

Майя нар байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүнээс гаргаж авсан өвчин намдаах бэлдмэлийг шашны зан зүйлд (сэтгэцэд нөлөөлөх хэрэгсэл болгон) болон анагаах ухаанд (мэдээ алдуулах, нойрсуулах үүднээс) хэрэглэдэг байсан байна.

Саун, халуун усны газар нь майя нарын соёлд чухал үүрэгтэй байжээ. Угаалга хийх нь элдэв муу хорлолоос сэтгэл зүрхээ ариусгахад тусладаг гэдэгт тэд итгэж байжээ.

Зургаас таны байнга хардаг туурь, пирамидуудын зургийг майя нарын хамгийн том хотуудын нэг Чичен-Ицэд авсан болов уу гэж үзпэг байна. Энэ зургийг Мексикийн Засгийн газар нэгэн хувийн цуглуулагчаас худалдан авчээ.

Майя нар хөгжингүй бичиг үсгийн тогтолцоотой байснаас гадна, үүнийгээ маш их хэрэглэж,хүрч лболох газар, түүний дотор байшин барилгын ханан дээр бичиж үлдээдэг байсан байна. Харамсалтай нь, Шинэ тив дэх испанийн байлдан дагуулалтын үед эдгээр бичээсийн ихээхэн хэсэг устаж үгүй болжээ.

Ацтек нарын адилаар майя нар төмөр, ган хэзээ ч хэрэглэж байгаагүй аж. Тэд өөрсдийн зэвсгийг галт уулын шил юмуу галт уулын хүдрээр хийдэг байжээ.

Сурвалжит майя нар хавтгай дух, хялар нүднээс гадна, шувууны хушуу хэлбэртэй хамраараа жирийн ардаас ялгарч, харин шүдээ пийсүүгээр гоёдог байсан байна. Дашрамд шүдний тухай дахин дурдахад, сурвалжтан нар нь шүдээ хөрөө шиг ирлэж хурцладаг байжээ.

Майя нар 0-ийн (тэгийн) тоог хэрэглэж байсан анхны соёл иргэншлийн төлөөлөгчид байсан байж магадгүй аж. Хэрэв энэ нь батлагдвал энэтхэгийн математикчид тэгийг математикийн нэгж болгон анх хэрэглэснээс ч өмнө гэсэн үг.

Майя нарын эзэнт улс нурсан шалтгааныг хэн ч яг нарийн мэддэггүй. Эрдэмтэд ган гачиг, бүх нийтийг хамарсан өлсгөлөнгөөс аваад, хүн ам хэт олширсон явдал болон уур амьсгалын өөрчлөлт хүртэл хэд хэдэн хувилбар дэвшүүлдэг юм.